Het systeem en zijn mythen. Of: Orwell en Japan

Toen ik enige tijd geleden 's avonds laat naar huis fietste, werd ik aangehouden door een agent. De man liet mij vriendelijk weten dat er gepatrouilleerd werd, en vroeg mij of hij het nummer op mijn fiets mocht controleren. Hij deed zowaar moeite Engels te praten - wat ik in dit geval maar opvatte als een teken van welwillendheid - en was werkelijk zeer voorkomend. Na het controleren van het nummer moest ik hem meedelen wat mijn naam is en wanneer ik de fiets gekocht heb. Daarna mocht ik verder rijden.



Wanneer er geld wordt overgemaakt naar mijn Japanse rekening, wordt ik steevast opgebeld door een medewerkster van de bank waar ik die rekening heb. Wanneer ik haar telefoontje niet beantwoord omdat ik op het moment dat ze belt college heb, belt ze naar de balie van de dormitory met het verzoek of zij aan mij kunnen vragen haar terug te bellen - alsof de mensen die hier achter de balie zitten iets met mijn bankzaken te maken hebben. Wanneer ik dan uiteindelijk in gesprek ben met de betreffende dame vraagt ze mij of ik mijn naam zou kunnen spellen - onzeker als ze is of Rots, A.P. wel dezelfde persoon is als Rots, Aike Peter. Vervolgens wil ze dat ik haar laat weten welk geldbedrag er naar mijn rekening is overgemaakt - waarschijnlijk om te controleren of ik echt wel de juiste persoon ben. Daarna moet ik haar vertellen met welk doel dit geld is overgemaakt.



Enige tijd geleden werden wij tijdens ons college Japans door juf T uitgenodigd mee te gaan naar buiten en zo het nuttige (Japans leren) met het aangename (genieten van de heerlijke herfstzon) te verenigen. Enkele dagen later werd zij hiervoor door het kantoor van de faculteit ('kantoor' betekent in Japan 'controle- en registratiecentrum') op de vingers getikt: hoe kon het dat het lokaal waarin wij geacht werden ons die ochtend te bevinden leeg was? Ook toen we vorige week met elkaar bij wijze van studiereisje een uitstapje maakten naar een beroemde tempel moest zij uit komen leggen waarom wij afwezig waren geweest. Klaarblijkelijk heeft de faculteit iemand in dienst die continu langs alle lokalen loopt om te controleren of colleges wel daadwerkelijk plaatsvinden.



Elke keer wanneer ik mijn woning betreed of verlaat word ik aangestaard door een camera, die elke beweging die ik maak registreert. Omwille van de veiligheid, zegt men - alsof wij niet meerdere sloten moeten passeren om in onze kamer te komen, en alsof het aantal inbraken in dit land niet bijzonder laag is. Maar met welk doel ze die informatie ook verzamelen, feit is dat de mensen hier continu op de hoogte zijn van wie zich wanneer waar bevindt.



Bij elke dienst waarvan je gebruik maakt worden al je gegevens geregistreerd, om vervolgens doorgespeeld te worden naar andere instanties.Wanneer ik mijn fiets op een willekeurige stoep wil zetten moet ik eerst een vergunning voor die bepaalde stoep aanvragen; als ik dat niet doe, loop ik het risico een boete van 25 euro te moeten betalen. Wanneer ik dan die vergunning aangevraagd heb, kan men precies zien wanneer ik waar mijn fiets parkeer. Mijn identiteit is hier publiek bezit. Elke instantie kan te allen tijde te weten komen wie ik ben en waar ik mij bevind. Mijn gang wordt continu gecontroleerd - door de politie, door de dormitory, door mijn bank; en hoogstwaarschijnlijk door instellingen die mij daarvan niet op de hoogte stellen (waarom, bijvoorbeeld, wil mijn bank weten waarvoor ik mijn geld gebruik? Omdat deze door de een of andere instantie verplicht is die informatie te verzamelen - internationaal geldverkeer is per definitie verdacht). Het systeem vraagt om volledige informatie; de privacy van het individu is daaraan volledig ondergeschikt.



Deze ziekelijke behoefte alles te registreren hangt samen met een aantal dingen. Ten eerste functioneren een maatschappij en een economie bij gratie van het vertrouwen de bevolking; dat vertrouwen wordt in Japan tot op zekere hoogte bewerkstelligd door de hoge mate van institutionalisering - van sociale rituelen, van diensten, van intermenselijk contact. Deze institutionalisering verschaft mensen zekerheid over hun sociale identiteit, en werkt als een welhaast magische bezwering van het noodlot. Door middel van institutionalisering en de daaruit voortvloeiende bureaucratisering kunnen, zo gelooft men, onvoorziene gebeurtenissen gecontroleerd en bezweerd worden. Daarnaast verschaft het het systeem de mogelijkheid controle uit te oefenen over zijn individuele leden. Immers, door deze continue controle en registratie het individu ondergeschikt gemaakt aan het systeem. Door het individu het gevoel te geven dat alles over hem bekend is, hoopt men dat het individu zich schikt naar de rol die van hem verwacht wordt - als zodanig verschaft het systeem het individu tegelijkertijd de zekerheid die hij verlangt en vertelt hem dringend niet tegen de institutionalisering in te gaan. Er gaat een subtiele dreiging uit van een dergelijke controle, waar de meeste Japanners zich niet bewust van zijn, maar die onbewust een groot effect heeft. Ter vergelijking: totalitaire staten gebruiken ditzelfde systeem van registratie van iedere actie van ieder individu, teneinde mogelijke dissidente geluiden te verstommen. Dit proces functioneert bij gratie van angst, hoe onbewust mensen zich daar ook van zijn. En het functioneert bij gratie van mythen, die tezamen een ideologie vormen. Deze mythen legitimeren niet alleen het systeem; daarnaast verlenen ze de individuen een collectieve identiteit die overeenstemt met datgene wat het systeem van hen verwacht - deze collectieve identiteit wordt natuurlijk een extra pressiemiddel. Een goed voorbeeld is de mantra: 'Japanners zijn collectivistisch, daarom schikken ze zich naar de gemeenschap'. Ja, als mensen daar oprecht in geloven, dan hou je een systeem wel in stand! Op enkele van deze mythen kom ik dadelijk terug.



Er is een tweede reden waarom juist ik zo zwaar gecontroleerd wordt. Ik ben een buitenlander, en als zodanig vorm ik een potentiele bedreiging voor het systeem. Dit hangt samen met het feit dat ik niet ben opgegroeid in het systeem en dus niet van jongs af aan de nationale mythologie heb moeten slikken, verteren en reproduceren. Bovendien: Japan is een uniek land, en het Japanse volk homogeen (de populairste mythe van allemaal - en de grootste leugen van allemaal), en vreemde elementen zouden dat maar kunnen verstoren - daarom worden zij extra gecontroleerd. Dat klinkt bot, maar het is een niet te ontkennen feit dat in Japan discriminatie niet alleen toegestaan, maar zelfs geinstitutionaliseerd is. Het meest schokkende voorbeeld hiervan is het feit dat de Japanse nationaliteit bezittende, in Japan geboren, louter Japans sprekende Japanners wier grootouders uit Korea afkomstig waren geen standaard Japans paspoort ontvangen. In plaats daarvoor krijgen zij een speciaal paspoort voor Japanners van Koreaanse afkomst. Onnodig te vermelden dat zij zich eens in de zoveel tijd moeten melden bij een officiele overheidsinstantie alwaar zij toestemming moeten vragen in Japan te mogen blijven; onnodig te vermelden dat werkgevers van sollicitanten een kopie van hun paspoort vragen, en zo direct kunnen zien of zij besmet zijn met Koreaans bloed (excusez le mot; maar ik verwoord hier louter de gedachten van een groot deel van de - vooral oudere - bevolking). Ook wel aardig is het feit dat als je als buitenlander bij een kamerbemiddelingsbureau binnenstapt, bij driekwart van de beschikbare kamers en appartementen doodleuk te horen krijgt dat de huisbaas die niet aan buitenlanders wil verhuren (en voor kamers die wel verhuurd worden, is het nodig dat een Japanner verklaart verantwoordelijk te zijn voor wat je daar doet).



En mag ik u er nog even aan herinneren dat de gouverneur van Tokyo, de heer Ishihara, een extreem-rechtse populist is a la een Filip Dewinter of een Joerg Haider, die verklaard heeft Tokyo te willen ontdoen van zijn niet-Japanse Aziaten en andere ongure buitenlanders (wat dramatische gevolgen zou hebben voor de economie, maar dat terzijde), en die gezegd heeft dat hij bang is dat na een grote aardbeving de Koreanen hier de boel leeg zullen plunderen (het Koreaanse complot, zogezegd...)? Mag ik u er aan herinneren dat dit heerschap met een grote meerderheid van stemmen gekozen is als gouverneur?



(Tussen twee haakjes: een van de fascinerende eigenschappen van de Japanse taal is het feit dat het zich uitstekend leent voor het in zeer beleefde, hoogachtende bewoordingen beledigen en discrimineren van mensen. In het Japans klinkt een zin als de volgende volstrekt natuurlijk: Ik verzoek u, eerbiedwaardige client, zo goed te zijn mij mijn onvergeeflijke onbeleefdheid te vergeven. Het doet mij groot verdriet u te moeten meedelen dat wij u, gezien uw eerbiedwaardige afkomst, helaas niet verder kunnen helpen. Onze hoogachting en welgemeende dank dat u ons, onbeduidend als wij zijn, met een bezoek heeft willen vereren.' Een fraaie manier om iemand te vertellen dat hij op moet donderen omdat hij Koreaans is...)



Let wel: over het algemeen wordt men hier zeer vriendelijk en beleefd behandeld. Die beleefheid en vriendelijkheid zijn noch onoprecht, noch oppervlakkig. Integendeel: ze vormen belangrijke zekerheden binnen het systeem (bevestigen het functioneren van het systeem, zogezegd, aangezien ze een uiting zijn van vertrouwen). En het klopt: het is een verademing om vriendelijk behandeld te worden in een winkel. Als je door Japan reist zijn de beleefdheid en de gastvrijheid van mensen de eerste dingen die opvallen (ofschoon op het platteland natuurlijk sterker dan in de grote stad). Discriminatie in Japan uit zich dan ook meestal niet in de wijze waarop mensen met elkaar omgaan (waarmee ik overigens niet wil zeggen dat dat nooit gebeurt); het uit zich veeleer in het systeem. Dit systeem wordt gelegitimeerd door de nationale mythologie.



De eerste mythe, die ik reeds genoemd heb, is in feite de idee waar de andere mythen uit voortkomen. Dit is de algemeen veronderstelde opvatting dat er een fundamenteel verschil bestaat tussen Japanners enerzijds en niet-Japanners anderzijds. Het Japanse volk vormt, volgens deze mythe, een homogeen geheel, dat een bepaalde essentie deelt - deze essentie van het Japanse wezen (Japanners hebben hiervoor het fraaie begrip 'kokoro' (心) uitgevonden, dat zoiets betekent als ziel, hart of geest) verbindt Japanners onderling en scheidt ze van de Ander. Als gevolg hiervan zijn mensen die niet deze Japanse essentie bezitten (omdat ze 'biologisch' geen Japanner zijn - alsof nationaliteit een biologisch gegeven is) in principe nooit in staat de Japanse psychologie en samenleving volledig te doorgronden. Een tweede gevolg is dat mensen die niet duidelijk in een van beide categorieen vallen, zoals kinderen van Japanse emigranten, mensen met een Japanse en een niet-Japanse ouder, en Japanners van Koreaanse afkomst, een soort maatschappelijke onrust veroorzaken - ze bedreigen de eenvoudige dichotomie die structuur verleent en de Japanners hun nationale identiteit garandeert.



Een tweede mythe, die door westerlingen ook gretig geslikt wordt, is de idee dat in de Japanse samenleving het collectief zo belangrijk is - dit in tegenstelling tot het 'individualistische' Westen. Natuurlijk, een dergelijke mythe is een mooi excuus voor een systeem om individuen vrijheden en rechten te ontzeggen - en dat is ook precies waartoe deze retoriek dient. Japanse kinderen krijgen van jongs af aan op school te horen dat in de Japanse samenleving de groep belangrijker is dan het individu, en dat het niet geapprecieerd wordt wanneer mensen zich onderscheiden van anderen (een opvatting die in sterk contrast staat tot bijvoorbeeld de competitie in het schoolsysteem, maar dat terzijde) - en wanneer maar genoeg mensen dat zeggen ga je je er ook wel naar schikken. Natuurlijk, als iedereen een collectivistisch systeem accepteert is dat toch geen enkel probleem, zou je zeggen; bovendien wordt de mythe dan vanzelf bewaarheid. Maar het punt is nu juist dat Japan NIET collectivistisch is. Men gelooft dat het zo is, en als gevolg daarvan schikt men zich naar wat van hem verwacht wordt. Tegelijkertijd werkt het als een excuus om geen individuele verantwoordelijkheid voor zaken te hoeven nemen - het 'daar zorgen de instanties wel voor' syndroom. Maar in feite is de Japanse samenleving sociaal straatarm. Japan is een kapitalistische maatschappij, waarin de leden van de maatschappij overal aangesproken worden in hun rol als consumenten. Individuele Japanners schikken zich in het gebrek aan persoonlijke vrijheden - in ruil daarvoor kunnen ze in alle vrijheid de bevrediging van hun persoonlijke behoeften nastreven in hun hoedanigheid als consument. Sociale controle is er nauwelijks. Sociaal beleid verdwijnt als sneeuw voor de zon wanneer het even wat minder gaat met de economie (waar hebben we dat eerder gezien?). Liefdadigheid wordt overgelaten aan enkele particuliere christelijke instellingen. Japanners zijn eerst en vooral consumenten, uit op producten - het wordt tijd dat iemand hier die luchtbel van de 'collectiviteit' doorprikt.

De Japanse samenleving is in essentie indvidualistisch.



Waarom worden deze abstracte ideeen (homogeniteit, uniciteit en collectiviteit) over de mentaliteit van een volk door zoveel mensen kritiekloos geloofd, overgenomen en gebruikt als verklaring en legitimatie voor vele verschillende zaken?



Omdat ze functioneren als een ideologie. De politiek filosoof Althusser omschreef ideologie als volgt: "the representation of the subject's imaginary relationship to his or her real conditions of existence". Met andere woorden: bovenstaande mythen (the representation) verlenen het individu een manier om de eigen situatie (conditions of existence) te verklaren - en zo nodig te legitimeren (deze verklaring is de 'imaginary relationship').



Maar het gaat hier om meer dan alleen de psychologie van het individu. De ideologie is door het systeem gecreeerd en wordt, zoals ik heb aangetoond, daardoor in stand gehouden. Een van de voornaamste middelen hiervoor is de opvoeding. Japanse kinderen krijgen van jongs af aan te horen welke perceptie van hun land en van hun eigen identiteit als inwoner van dat land de juiste is. Als gedurende je gehele schooltijd hetzelfde beeld hiervan geschetst wordt, is het weinig verwonderlijk dat je dit als vanzelfsprekend gaat ervaren. Het ten twijfel trekken van het eigen referentiekader is per definitie bedreigend - dat staat los van de inhoud van dat referentiekader.



Een van de manieren waarop het Japanse schoolsysteem zijn ideologie plausibel maakt is door zijn representatie van de vaderlandse geschiedenis (de discussie over of geschiedenisboekjes nou wel of niet Nanjing moeten noemen, ofschoon zeer interessant, laat ik hierbij buiten beschouwing - ik wil slechts kort aanstippen dat de macht die ultranationalistische pressiegroepen hebben binnen het ministerie van onderwijs wel weer het een en ander zegt over het totalitaristische gezicht van het Japanse systeem). Deze representatie leunt op twee concepten: isolatie en verwesterlijking.



Mevrouw Boomeiland, de Japanse docente die het vak 'race and ethnic relations' verzorgt voor de internationale faculteit van de universiteit van Waseda, is goed op de hoogte van verschillende belangrijke en populaire theorieen binnen de antropologie en de politicologie. Wanneer zij over historische ontwikkelingen spreekt blijkt echter vaak dat ze minder op de hoogte is van verschillende interpretaties van de geschiedenis, als gevolg waarvan ze zich beperkt tot algemene statements. Een van de populairste mantra's die ze elk college wel enkele keren herhaalt is de zinsnede 'Japan, after 260 [sic] years of self-imposed isolation, became westernized.' De eerste idee, dat Japan gedurende de Tokugawa-periode geisoleerd was van de rest van de wereld, is niet waar. Natuurlijk, Britse, Spaanse en Portugese schepen waren niet welkom; maar er werd nog steeds handel gedreven met China, Korea, Ryukyu en Nederland. Dankzij deze contacten bleef Japan op de hoogte van politieke en wetenschappelijke ontwikkelingen wereldwijd. De idee van de isolatie werd door het Meiji-regime (het regime dat het Tokugawa-shogunaat opvolgde) gebruikt om het eigen beleid te onderscheiden van het eerdere beleid en zo te rechtvaardigen. Dat men nog steeds zo tegen deze periode in de geschiedenis aankijkt komt omdat het een uitstekende basis verschaft voor de idee van de uniciteit van het Japanse volk, alsmede de fundamentele verschillen met anderen ('we waren eeuwenlang geisoleerd, dus moeten we wel anders zijn').



Zoals de idee van de isolatie historisch weinig accuraat is, is de idee van de 'verwesterlijking' dat ook. In de tweede helft van de negentiende eeuw nam Japan inderdaad in ras tempo technologische, militaire en wetenschappelijke kennis op. En inderdaad; men begon Europese kleding te dragen. En inderdaad, men ging zich ook als een imperialistische exploiteur gedragen (iets dat mevrouw Boomeiland verdedigt met de belegen uitspraak dat 'Japan geen keus had, wilde het bijblijven') in andere landen. Is dat verwesterlijking? Japan heeft altijd externe invloeden gekend (of die nou uit Korea, China, Nederland, de Verenigde Staten of Frankrijk komen), die een plaats hebben gekregen in de bestaande situatie en daarmee die situatie hebben veranderd - zoals nagenoeg elk land. Maar bij het proces van aanpassing aan de status quo wordt de externe invloed geinternaliseerd, en als zodanig een onderdeel van het systeem. Nog afgezien van de onzin dat er zoiets zou bestaan als een Westerse cultuur (wat is in 's hemelsnaam de overeenkomst tussen een homobar in Stockholm, een conservatief plattelandsdorp in Alabama en een onafhankelijkheidsbeweging in Baskenland?), is de idee dat Japan verwesterd is onjuist - kijk bijvoorbeeld naar de sociale omgangsvormen, de populaire cultuur, de religie, et cetera. Japan heeft vele externe invloeden succesvol geincorporeerd, dat wel - maar dat deed het reeds in de zevende eeuw, met de import van het Boeddhisme en het Chinese schrift, dus dat is niks nieuws.



Waarom dan dat idee van die 'verwesterlijking'? Het spreekt toch juist de idee van de uniciteit tegen?



Dat doet het niet. De idee van de 'verwesterlijking' functioneert als een nationaal minderwaardigheidscomplex. De klacht is dat Japanners 'gedwongen' werden te moderniseren (zelfs mevrouw Boomeiland, toch geen domme dame, zegt dat Japan geen keuze had) en daarbij westers te worden, terwijl ze toch zo fundamenteel anders zijn. Hierbij wordt de rol van slachtofferrol aangenomen - 'we moesten wel, en nu hebben we iets van onze Japanse ziel verloren' - een positie die altijd makkelijk is omdat ze de aandacht afleidt van de eigen verantwoordelijkheid (maatschappelijke misstanden zijn niet de schuld van slecht beleid, maar van de verwesterlijking van Japan; consumentisme, om een fraai voorbeeld te noemen, is volgens de gemiddelde Japanner te wijten aan Amerikaanse kapitalistische agressie, niet aan de gretige omarming van dit systeem door de Japanse overheid en bedrijven). Een dergelijke collectief beleefde slachtofferrol versterkt een gevoel van nationale eenheid. Bovendien verschaft het het systeem de perfecte gelegenheid een identiteit te creeren die nooit bestaan heeft - de 'echte' Japanse identiteit (het wezen van de Japanner) is gecorrumpeerd geraakt door de westerse invloeden. Men heeft heimwee naar een vaderland dat nooit bestaan heeft; men wil terugkeren naar het Japanner zijn (in het Japans spreekt men van 'furusato' (故郷 of 古里) - het bergdorp waar de voorouders vandaan komen, zeg maar). De Japanse identiteit kan zo geconstrueerd worden dankzij de idee dat deze verpest is door de externe invloeden.



Terwijl ik dit zit te schrijven, loopt er een man in politieuniform door de computerzaal. Niet om iets te doen, maar eenvoudig om mensen die hier stiekem zitten (mensen die niet aan Waseda studeren, en de account van iemand anders hebben geleend) angst aan te jagen. Big Brother is watching you.