Vrijheid

I.

Het zal u niet ontgaan zijn: deze week vinden de verkiezingen voor het Europees Parlement plaats. Kiezers in Nederland en het Verenigd Koninkrijk hebben vandaag het spits afgebeten, andere landen volgen in de komende dagen. Aanstaande maandag kennen we de nieuwe opmaak van het Europees Parlement.

Het wereldwijde web heeft mij in de gelegenheid gesteld de campagne in Nederland vrij intensief te volgen. Helaas heeft de vraag wat de verschillende partijen in het Europees Parlement willen bereiken, en welk beleid ze voorstaan, bijzonder weinig aandacht gehad. De hele verkiezingen werden gereduceerd tot een enkele multiplechoicevraag:

Bent u:
a) voor Europa (stem D66 of GroenLinks)
b) tegen Europa (stem SP of PVV)
c) voor Europa, maar u durft het niet toe te geven (stem VVD, PvdA of CDA)
d) politiek apathisch (stem niet)

Die vraag is natuurlijk misleidend, daar ze suggereert dat het Europees Parlement iets te zeggen heeft over zijn eigen invloed. Dat heeft het helemaal niet. Het Europees Parlement heeft iets te zeggen over landbouwsubsidies, klimaatbeleid, wetgeving op het gebied van veiligheid en privacy, concurrentie en privatisering, enzovoorts. Het heeft daarentegen geen enkele zeggenschap waar het gaat om het al dan niet invoeren van het Verdrag van Lissabon, het al dan niet aanstellen van een Europese minister voor buitenlandse zaken, of het al dan niet toelaten van Turkije tot de EU. Dat wordt besloten door nationale overheden. De vraag 'meer of minder Europa' is daarom volstrekt irrelevant, daar het Europees Parlement daar helemaal niets over te zeggen heeft. Desalniettemin ging daar de campagne over.

Als ik de Nederlandse media mag geloven, zijn anti-Europese scepsis en politieke apathie wijdverspreid in Nederland. Zo'n zestig procent van de stemgerechtigden heeft niet gestemd. 'Brussel' wordt voorgesteld als log, bureaucratisch, ondemocratisch, zelfs corrupt. De mythe dat 'meer Brussel' onverenigbaar is met 'het Nederlandse belang' (wat dat ook moge zijn) vindt overal weerklank. Op die wijze wordt door opportunistische politici geappelleerd aan nationalistische sentimenten, terwijl ze donders goed weten dat de zaak veel gecompliceerder ligt.

Natuurlijk heeft u een punt wanneer u zegt dat de Europese besluitvorming niet democratisch genoeg verloopt. Maar, zoals ik eerder betoogd heb, dat los je niet op door te stemmen op een partij die leeft van sappige oneliners, laat staan door helemaal niet te stemmen. Stemmen op een partij die concrete voorstellen doet om de besluitvorming te democratiseren lijkt me een stuk effectiever.

Laat ik het anders zeggen. Ik ben blij dat ik mag stemmen. Dankbaar zelfs. Ik ben blij dat ik een piepklein stemmetje heb waar het gaat om beslissingen die ons allemaal aangaan - en onze kinderen bovendien. Ik maak me geen illusies aangaande de invloed van die stem. Die is uitermate beperkt, dat weet ik ook wel. Maar toch: ik heb het recht mijn stem uit te brengen. Dat recht is een historische verworvenheid.

Het gaat om veel meer dan alleen met een potlood een vakje rood kleuren. Het gaat om het recht mij te verdiepen in problemen die spelen, en daar een mening over te hebben. Het gaat om het recht om die mening te uiten. Het gaat om het recht daarover te schrijven. Het gaat om het recht op facebook links te plaatsen naar sites, waarop meningen worden verkondigd die misschien niet elke machthebber welgevallig zullen zijn. Het gaat om het recht dat te kunnen doen zonder te hoeven vrezen voor je eigen veiligheid. Het gaat om de fundamentele vrijheid te staan waar je voor staat, en daar voor uit te komen. Het gaat om de vrijheid te zijn wie je bent, en uit te dragen waar je in gelooft, zolang je andere mensen daarmee geen kwaad berokkent.

'Gaap', hoor ik sommigen onder u zeggen. 'Mooie woorden hoor. Maar wel een beetje uitgekauwde clichés, nietwaar? Ja, we hebben die vrijheid. Hartstikke leuk. Maar daarmee zijn onze problemen nog niet opgelost.'

U zult mij niet horen zeggen dat democratie alle problemen oplost, integendeel. Ik heb ook wel eens tijdens kroegdiscussies beweerd dat democratie een gevaarlijk politiek systeem is, dat de massa er te dom voor is, en dat de stap van democratie naar dictatuur een kleine is (lees Plato er nog maar eens op na). Daar ben ik inmiddels wel wat van teruggekomen, maar ik maak me zeker zorgen over de recente opkomst en populariteit van een neo-fascistische partij in Nederland. Ik maak me ook zorgen over de invloed van hypes, en het gemak waarmee mythen zich verplaatsen in massamedia wier voornaamste doel het bereiken van zoveel mogelijk kijkers c.q. lezers is. Maar dat is nog geen reden om het kind met het badwater weg te gooien.

'Europa' wordt de laatste tijd geregeld voorgesteld als een mislukt project. Europese samenwerking en solidariteit hebben de afgelopen vijftig jaar geleid tot welzijn en welvaart, tot duurzame vrede (en dat in een continent dat tot voor kort geplaagd werd door verwoestende oorlogen), tot bescherming van grondrechten, tot vooruitgang en vrijheid. Desalniettemin klaagt de verwende Nederlandse kiezer steen en been, zonder precies te weten waarover, en gooit meer dan de helft van de kiezers hun stembiljet ongebruikt in de prullenbak.

Vrijheid en democratie zijn niet zo vanzelfsprekend als ze lijken. Het gaat niet alleen om stemrecht: het gaat ook om transparante besluitvorming, bescherming tegen machtsmisbruik, en de vrijheid om je eigen identiteit vorm te geven en jezelf uit te drukken. Die vrijheid is uitermate kwetsbaar. Dat zie je al in het huidige Nederland, waar etnische en religieuze minderheden met de nek worden aangekeken en structureel worden gedemoniseerd, hetgeen ze beperkt in de vrijheid hun eigen identiteit vorm te geven. Democratie is eveneens kwetsbaar, omdat ze in potentie haar eigen dood faciliteert. Dat is inherent aan het systeem, dat weet ik wel. Maar het betekent wel dat wanneer we al te onverschillig met onze democratische verworvenheden omspringen, we ze zomaar kunnen kwijtraken.

'Ach nee, dat gebeurt niet in Nederland. Wij hebben al zo'n lange democratische geschiedenis, die is wel veilig', zult u misschien zeggen. Tja, dat dachten ze in Italië ook. Maar dat land, nota bene een van de founding fathers van de vroegste voorloper van de EU, heeft inmiddels geen onafhankelijke nationale media meer, wordt geleid door een door en door corrupte maffiabaas die zijn eigen juridische onschendbaarheid per wet heeft geregeld, en is zover gezonken dat kritische journalisten direct hun baan verliezen. Wie garandeert ons dat een dergelijke ontwikkeling Nederland bespaard zal blijven?



II.

De term vrijheid heeft in Nederland de afgelopen jaren een beangstigende inflatie doorgemaakt. De partij die zich van oudsher profileerde als liberaal (ergo: als voorvechter van vrijheden) heeft zich tijdens de vorige kabinetsperiode ontpopt als een conservatief-nationalistische partij, die vrijemarktkapitalisme meent te kunnen koppelen aan cultuurprotectionisme en een populistisch anti-migratiebeleid. De vrijheid waar de VVD voor staat is beangstigend selectief: alleen wie genoeg centen heeft, en over het juiste paspoort beschikt, mag zijn eigen keuzes maken.

En wat doet men nu? In een wanhopige en tot mislukken gedoemde poging aandacht te trekken stelt de lijsttrekker dat de vrijheid van de meningsuiting zover moet reiken, dat men de Holocaust mag ontkennen. Nee, Rutte, vrijheid van meningsuiting betekent níet dat eenieder zich te buiten mag gaan aan racistische grofheden en beledigingen. Je maakt een karikatuur van de discussie. Vrijheid gaat om iets veel fundamentelers dan het al dan niet ontkennen van de Holocast, of het al dan niet mogen publiceren van racistische spotprents. Vrijheid betekent: je kunnen vestigen waar je je thuis voelt, met de partner van je keuze; beschermd worden tegen uitbuiting en discriminatie, ook als je niet 'de juiste papieren hebt'; je eigen (religieuze) identiteit vormgeven, ook als de meerderheid van de bevolking die identiteit niet deelt; gelijke mogelijkheden krijgen, ook al ben je economisch achtergesteld, ook al ben je vrouw, en ook al draag je een hoofddoek. Die vrijheden worden stuk voor stuk bedreigd. In Nederland, welteverstaan.

Immers, de VVD is inmiddels rechts ingehaald door de platinablonde kruisvaarder uit Venlo. Mensen die van mopperen houden, en verlangen naar een overzichtelijke, zwartwitte wereld, omhelsen hem en masse, als ware hij de Verlosser zelve. Waarom? Omdat hij een zondebok schept, luid en duidelijk; omdat hij zichzelf profileert als martelaar van het vrije woord (en door sensatiebeluste journalisten zo neergezet wordt); omdat hij grofheden en spitsvondigheden creatief combineert; en omdat hij slim meelift met de mythe van de tweedeling tussen 'de burger' en 'de regenten'. Het is natuurlijk te grof voor woorden: de man wil religieuze geschriften verbieden (verbranden, zelfs - het lijkt de inquisitie wel); predikers en opiniemakers hun vrijheid van meningsuiting ontnemen; sommige Nederlandse staatsburgers hun nationaliteit ontnemen en ze deporteren naar een ander land; mensen de fundamentele vrijheid hun eigen identiteit vorm te geven ontzeggen; het vluchtelingenverdrag van Genève door de plee spoelen; religieuze gebouwen en scholen sluiten (selectief, natuurlijk); enzovoorts - maar heeft niettemin het lef zich luid jammerend op te werpen als voorvechter van 'vrijheid', en als slachtoffer van een 'cordon sanitaire'.


Geert W., geen enkele Nederlandse politicus heeft zoveel media-aandacht gehad als jij het afgelopen jaar, en jij durft te spreken over een 'cordon saintaire'? Geen enkele politicus trekt zich zo weinig aan van fundamentele grondrechten en doet zulke radicale voorstellen tot het beperken van vrijheid als jij, en jij noemt jezelf voorvechter van vrijheid? Verkrachter van vrijheid, zul je bedoelen. Je tong is gespleten, je agenda wordt verhuld door de mooie woorden van je apologeten. Maar mij hou je niet voor de gek. Je hebt natte dromen van een terroristische aanslag in Nederland, opdat je dan de macht naar je toe kunt trekken. Je wilt hier een totalitaristische politiestaat stichten, waaruit alle 'vreemde' elementen gezuiverd worden, goedschiks dan wel kwaadschiks. Je hebt genocidale ambities, en je uit ze ook, onverbloemd, in je pleidooien voor etnische zuivering - maar je tegenstanders putten zich uit in apologetische verklaringen voor je succes. 'Hij heeft wel een punt', 'de soep wordt niet zo heet gegeten als hij wordt opgediend', enzovoorts. Ik ben niet zo optimistisch als zij. Hoe heter de soep, hoe groter de angst van het volk, hoe groter jouw macht. Zoveel is duidelijk. Je zaait angst, om macht te kunnen oogsten.

Vrijheid is geen spelletje, en geen vanzelfsprekendheid. Vrijheid is niet vrijblijvend. Vrijheid is meer dan een theoretisch concept, het is een existentiële waarde. Vrijheid is dat je bent wie je bent en dat uiten kunt, zonder angst. Vrijheid is dat ik deze weblog mag schrijven, en dat u hem mag lezen. Vrijheid kan niet bestaan zonder tolerantie, zonder de acceptatie van het feit dat de ander anders is, anders denkt, en anders handelt dan jij.

De Partij voor de Vrijheid verhoudt zich tot vrijheid zoals water zich verhoudt tot vuur. De PVV is, fundamenteel, een anti-vrijheid partij.


III.


Ik heb een Iraanse kennis, Hossein Derakshan. Evenals ik volgde hij zijn master aan SOAS. Hij is een van de meest invloedrijke bloggers van Iran, en schreef columns en opiniestukken voor verschillende kranten, waaronder The Guardian. Sinds drie maanden zit hij vast in een Iraanse gevangenis. Niemand weet waar hij zit en hoe het met hem gaat. De reden voor zijn gevangenschap: hij had een bezoek gebracht aan Israël, en daarover geschreven op zijn weblog. Hij wilde de wederzijdse demonisering aankaarten, en aantonen dat in Israël ook prima mensen wonen. De aanklacht: spionage. Daarvoor staat in Iran de doodstraf.

'Ja, maar dat is Iran,' zult u zeggen. 'Dat kun je niet vergelijken met Nederland. Dat is een schurkenstaat.' Misschien. Ik wil niet zeggen dat Nederland het risico loopt een tweede Iran te worden. Ik wil alleen maar aantonen dat vrijheid fragiel is. Hossein had een Canadees paspoort. Hij studeerde in Londen. Hij schreef al jaren over Iran en het regime aldaar, nota bene behoorlijk apologetisch en nationalistisch. Maar een simpel reisverslag over een bezoek aan Tel Aviv kostte hem zijn vrijheid, en heel misschien, God verhoede het, zijn leven.

Het gaat uiteindelijk om hetzelfde: ben jij bereid de ander zijn mening, zijn leven, en zijn identiteit te gunnen - ook als die niet in jouw straatje passen, ook als die jouw geloof onderuit halen? Wilders en Ahmadinejad hebben meer gemeen dan je op het eerste gezicht zou zeggen. Beide legitimeren hun macht aan de hand van een kunstmatig, zorgvuldig gecreëerd vijandbeeld. Beide doen hun uiterste best tegenstanders tot zwijgen te brengen. En beide werpen zich op als nationalistische vrijheidsstrijders, die het beste voorhebben met de 'gewone burger'.

Ik woon sinds kort in een land dat geen democratie kent. De vrijheid van meningsuiting is uitermate beperkt. Er is geen transparante besluitvorming, en corruptie en nepotisme zijn aan de orde van de dag. Journalisten die misstanden proberen aan te kaarten verdwijnen achter de tralies. Iedereen wantrouwt iedereen, want de muren hebben oren. Goed leiderschap is zeldzaam.

Zwijgen is goud. Wanneer je keer op keer hoort dat je moet uitkijken met wat je schrijft of zegt, pas je vanzelf zelfcensuur toe, zo heb ik de afgelopen tijd ervaren. Ik probeer hier zoveel mogelijk low-profile door het leven te gaan. Ik vertel zo min mogelijk mensen in welk vakgebied ik een masteropleiding heb gedaan. Ik twijfel zelfs over deze alinea's. In elk geval is het geen toeval dat ik dit stuk in het Nederlands schrijf, en niet in het Engels.

Paranoia? Allicht. Wie zich niet vrij weet, wordt vanzelf bang. Maar dat ik in de gaten gehouden word is evident. In de eerste plaats omdat alle buitenlanders die zich in Vietnam vestigen in de gaten worden gehouden, ten minste zijdelings. Maar buiten dat ben ik zo naïef geweest om een drietal boeken te bestellen bij amazon.com, over religie en kritische theorie. Die boeken zijn spoorloos verdwenen. Boeken die mensen aanzetten tot kritisch denken zijn niet welkom, zo blijkt. Datzelfde geldt voor het t-shirt dat ik besteld had bij de Europese Groene Partij. Daarop stond met koeienletters de leus: 'Think big, vote green'. De boodschap 'vote' is er niet een waar het regime hier op zit te wachten. Hopsakee, in de prullenbak.

Het bannen van boeken is de eerste stap, het snoeren van monden de tweede. Regelmatig worden hier partijen boeken uit de handel genomen. Dan hebben we het niet over radicale politieke pamfletten, maar over abstracte filosofische exercities. Ook die worden teruggehaald. Een volk dat denkt, dat kunnen de leiders niet gebruiken.

Ik heb besloten niet al te veel zelfcensuur toe te passen. Ik heb deze wereld lief, ook al hebben we er een puinhoop van gemaakt. Ik wil haar veranderen. En dus wil ik schrijven. Over Nederland, over Europa, en ook over Vietnam. Maar ik merk dat de gevoelens van paranoia - gevoed door het feit dat de wetenschappelijke werken die ik besteld had door de douane zijn geconfisceerd, alsmede het t-shirt van de Groene Partij - iets met me doen. En ik merk, verdomd als het niet waar is, dat mijn identiteit direct samenhangt met mijn politieke ideeën. Wanneer ik niet mag studeren, nadenken, en mijn gedachten delen met anderen, ben ik niet meer dezelfde ik. Als ik geen kritiek meer mag hebben en uiten, verlies ik een belangrijk deel van mijn identiteit. Vrijheid van menigsuiting is voor mij van existentieel belang, zo realiseer ik me voor het eerst.

Vrijheid is een groot goed. Laten we in godsnaam ophouden de term te misbruiken.

Een politicus die oproept een heilig boek te verbieden, maar tegelijkertijd claimt een strijder voor het vrije woord te zijn, spreekt met gespleten tong. Geert W. misbruikt de vrijheid, om deze vervolgens om zeep te helpen. Mensen die op zijn partij stemmen - uit gemakzucht, xenofobie, nostalgie, klaaglust, domheid, wat dan ook - dienen zich de ogen uit hun kop te schamen. Vrijheid en democratie zijn verdomde kwetsbaar. Daar moeten we zorgvuldig en verantwoordelijk mee omgaan. Die moeten we koesteren.


IV.

Ik wil dit betoog graag afsluiten met enkele hoopgevende, wijze woorden. Het zijn de woorden die de Amerikaanse president Barack Obama gisteren sprak tijdens zijn toespraak op de universiteit van Cairo. Ik raad u van harte aan de hele speech te lezen, want het is een fraai voorbeeld van hoe het óók kan: het benadrukken van overeenkomsten in plaats van verschillen, en het scheppen van hoop in plaats van het zaaien van angst. Daar kunnen veel mensen nog wat van leren. Voor nu wil ik, in het kader van voorgaande overwegingen, graag het volgende fragment met u delen. Obama spreekt hier overtuigend over het belang van vrijheid en democratie voor ons aller welzijn, en hoe deze niet kunnen bestaan zonder tolerantie en de acceptatie van verschillen. Pluralisme in plaats van polarisatie. Mogen zijn woorden weerklank vinden wereldwijd. Moge de hoop zegevieren over de angst - ook in Nederland, ook in Europa.