Ishinomaki

Het volgende nieuwsbericht heb ik op verzoek van een vriendin van het Japans naar het Nederlands vertaald. Het is geplaatst op de website van de NOS. Voor wie het gemist heeft plaats ik het hier ook nog een keer. Het is een triest verhaal, maar er spreekt ook hoop uit, en daarom denk ik dat het de moeite van het delen waard is.

'Ik weet dat de leraren alles geprobeerd hebben'

Door Mihoko Nishio en Aike Rots

Van de 108 leerlingen van de basisschool van Ishinomaki, in prefectuur Miyagi, zijn er nog maar 24 in leven en terecht. Ondanks het vele leed is het schoolhoofd van plan om de afstudeerceremonie voor de kinderen in groep 8 gewoon door te laten gaan.

Op de dag van de aardbeving hadden de kinderen het vijfde lesuur van hun dag erop zitten en liepen het schoolplein op, toen ze de grond voelden schudden. Samen met de leraren gingen ze terug het schoolgebouw in. Anderen vluchtten naar het nabijgelegen gemeenschapscentrum. Maar al snel werden ze verrast door de tsunami, die beide gebouwen verwoestte.

Schoolhoofd Noriyuki Kashiwaba woont in Osaki, verder landinwaarts. Hij had net deze middag vrijgenomen. Direct na de aardbeving wilde hij teruggaan naar de school, maar de weg was verwoest en onbegaanbaar geworden. Uiteindelijk slaagde hij erin om op een vlot de rivier af te varen, en zo de plek des onheils te bereiken.

Schuilplaatsen

"Op de berghelling liggen lichamen van kinderen, boven op elkaar, tussen het puin", zo werd hem verteld door de vader van een leerling. Hij begreep hoe verwoestend de ramp moest zijn geweest.

Hij hoorde dat de mensen die zich direct na de gebeurtenis in het schoolgebouw bevonden veilig waren en kreeg nieuwe hoop. Maar later werd hem duidelijk dat het gebouw volledig was ingestort.

"Waarom heb ik het als enige overleefd? Waarom hebben de kinderen en de andere leraren het niet gered?" vroeg hij zich af. Hij ging de verwoeste stad rond, op zoek naar schuilplaatsen waar zich leerlingen of leraren zouden kunnen bevinden.

'Meester!'

Twee dagen later hoorde hij dat een van de leraren, een 50-jarige man, het had overleefd. De man was naar het gemeenschapscentrum gevlucht, maar toen hij de tsunami zag aankomen, rende hij naar een berg, die hij zo snel mogelijk begon op te klimmen. Hij nam een jongen uit groep 5 aan zijn hand mee.

Geëmotioneerd vertelt het schoolhoofd: "Met gevaar voor eigen leven heeft deze leraar het leven van een van zijn leerlingen gered. Ik ben er zeker van dat de andere leraren hetzelfde geprobeerd hebben." Van de dertien leraren is dit de enige met wie hij contact heeft kunnen krijgen.

Op maandag zag hij de geredde jongen in een tijdelijk opvangcentrum. De jongen zag hem, riep luid "meester!", en vloog hem om de hals, zo vertelt hij.

Ceremonie

De meeste van de 108 leerlingen van de school waren minder fortuinlijk. Van slechts 24 is bekend dat ze de ramp overleefd hebben. Behalve de jongen die door zijn leraar gered werd, zijn dat kinderen die al met de auto of fiets waren opgehaald.

Het Japanse schooljaar duurt van april tot maart en de afstudeerceremonie zou deze vrijdag plaatsvinden. De 24 leerlingen keken er reikhalzend naar uit.

Kashiwaba staat erop de plechtigheid te houden. "Een perfecte ceremonie zal het niet worden," zegt hij, "maar toch, het is een ceremonie. Dit wil ik de kinderen geven."

Japan, ten days later

Ten days ago, Japan was hit by one of the strongest earthquakes ever measured. The earthquake was immediately followed by a tsunami of massive proportions, which destroyed entire coastal towns, killed thousands of people and left hundreds of thousands homeless. It also hit a nuclear power plant, leading to serious damage, radiation leaks and fear of a nuclear disaster, and tragically exposing the mismanagement and failures of Japan's nuclear industry. Fortunately, the large-scale nuclear disaster that most foreign governments apparently feared (as evidenced by their advices to leave the Kanto region) has not happened. The situation continues to be serious, though, and confusing. Optimistic news reporting significant progress and pessimistic news reporting new drawbacks continue to follow each other. Scientists have come up with contradictory interpretations - some have insisted that there are no serious health risks whatsoever, other have warned that health risks may be severe - thus contributing to the falsification of the myth of objective science, and causing widespread confusion and uncertainty. Foreigners living in the Tokyo region, nuclear lobbyists and Pavlov-scepticists seem to have joined in an unholy alliance, blaming "the Western media" for being sensationalist and spreading wrong information - suddenly, Tokyo seems to be full of nuclear experts. Not only do they generalise, they also personally attack journalists whose narratives do not correspond to the reality as they perceive it. While some of their criticism is undoubtedly justified, the simplistic scapegoating of "the" media as the cause of all fear and stress is as misleading as some of the articles they criticise. We all need the media in order to get information, and while filtering and critical assessment of opinions and interpretations is always important, I do believe that quality media such as the BBC, Der Spiegel or The Financial Times are valuable and useful in understanding developments. Furthermore, paradoxically much of this criticism of media is actually published by those very media. Based on the information I have got from a variety of sources, I believe it is perfectly legitimate and even necessary to be concerned about the possible health risks caused by nuclear incidents such as this one. I am not the only one who remains suspicious of the nuclear industry - several prominent Japanese and non-Japanese scientists also actively oppose it.

That said, as I said in my last post and in the interview I gave to the Norwegian national news channel NRK, the true suffering takes place in the northern part of Japan, and is caused by the tsunami. I do agree with the media-bashers on this issue: because of the extensive media coverage of the events in Fukushima, the victims of the tsunami have not received as much media attention as they should have. Now that other tragic events elsewhere have come to occupy the front pages of newspapers, it is likely that the situation of the victims will receive less and less attention. However, their situation continues to be difficult: reportedly, half a million people are homeless, and there is still a lack of food, shelter and medicines, as my friend in Sendai has confirmed. Despite popular images of Japan as a wealthy and affluent country, in the course of the past two decades the Japanese economy has faced a series of major and minor crises, and the current economic challenges are huge. The rebuilding of the destroyed areas may give a boost to the economy - it would not be the first time - and it may even help to symbolically unite a nation that has suffered from collapsing social structures, increasing poverty and exploitation and widespread anxiety and dissatisfaction. Thus, in the long run, the tragedy may have some positive effects as well. Right now, however, the challenges are enormous.

Japan has asked the international community for financial aid - something they would not do if they did not consider it absolutely necessary - and many countries are contributing. In northern Japan, local volunteers actively help others whose situation is even worse. Religious organisations in Japan seem to be very active on a grassroots level. Japanese NGOs help by providing food and other assistance, and need financial support. So do international NGOs that are active in the area, in particular the Red Cross and Save the Children. You can help these organisations by donating through their respective websites. It is also possible to transfer money to the Red Cross in your own country (e.g., here or here) - they will sent it to their colleagues in Japan. And, of course, you can attend a charity event. Friends of mine organised such an event in the Siebold museum in Leiden, where people gathered to make one thousand origami cranes, following an old Japanese tradition. In the end, they managed to make five thousand cranes (and collect more than three thousand euros in the process). Besides, there are several charity concerts, which anybody can attend - for instance, tonight, there is one in Oslo; this Sunday, one in Amsterdam. I am convinced there are many more local initiatives all around the world to help the victims. These events are not only important because they raise money, but also because they send a message to the people in Japan that they are not alone - that they are truly members of an international community, and that this international community cares about what has happened. Help your friends in times of need.

The disaster in Japan: My account of the past week

It is Friday. There is tension in the air, but we don't know why. We think it is because we are tired. Our trip has been eventful, so far, busy and exciting. We have visited a number of places in Japan; religious sites, research centers, libraries, book stores and universities. I have managed to collect many relevant reading materials, and conducted a number of interviews. We have been to Tokyo, Kamakura, Ise and Kumano, and are now in Kyoto. Kyoto is an interesting city. It is the ancient capital of Japan, famous for its many temples, shrines and gardens, as well as for the famous UN climate change protocol it shares its name with. This afternoon, I have an important interview with two priests at one of the country's most famous and ancient Shinto shrines. But I feel strangely nervous and tired today, and have difficulty concentrating. Something bothers me, a feeling I don't quite understand, an odd combination of fatigue and restlessness.

It is a sunny day, though, despite a few tiny drops of rain. I can borrow a bicycle from the friends who generously share their apartment with us these days. Shimogamo Shrine is not too far away from their place, and Kyoto is a nice and easy city to get around by bicycle. I enjoy the short ride south, which makes me feel a bit better. I park the bike and walk through the small shrine forest, Tadasu no Mori, the protection and maintenance of which has become the shrine's prestige project. When I arrive at the shrine administration building, I am kindly welcomed by two priests who are active in preserving the forest and organising public events. They patiently answer my questions about the project, and give me useful information on recent events and key players in the Shinto environmentalist movement.

One of my last questions is whether Shinto environmentalist philosophy could be useful for other countries as well. One of the priests replies. He is skeptical about the possibility of implementing Shinto abroad. He mentions something about Central Park in New York, but I don't really hear what he is saying as I am temporarily distracted by the earthquake that is making us shake on our chairs. It may not be a very big one, but it is definitely an earthquake, the first one I have felt on this trip. The priests do not seem to give it much thought, though. They are used to small earthquakes, after all. We continue our interview. I thank them, visit the shrine, offer a five-yen coin to the deity, pray and walk back to the bicycle, through the small but sacred forest.

I cycle to the city centre. It is Friday afternoon, and the streets are crowded. I visit one of the city's biggest bookstores in order to collect some more materials. I do not find all the books I am looking for, but I do find a couple of interesting and relevant books I did not know I was looking for, so I am quite satisfied after all. However, as I am scanning bookshelves, I receive a text message from a friend saying that the earthquake actually was quite bad. How bad, I want to know; where did it happen, are there any casualties? "On the east coast. It looks very bad," she replies. I am beginning to get worried. So the quake I felt this afternoon was not a small one after all - it was a very big one, far away, so strong that we could feel it even here. My concerns grow when I speak to one of the shop employees. She tells me that she cannot contact the store's central administration, as the phones are not working. When I tell her I intend to go back to Tokyo the next day, she tells me train services are temporarily suspended.

I go back to the apartment, happy to see my wife is safe. Our friends come home soon thereafter. We spend the rest of the evening in front of the PC, looking at the first shocking images showing the world what has happened. The tsunami's destructive force is unimaginable, the images are nothing short of apocalyptic. We don't know what to say. We are happy to hear our friends and relatives in Tokyo are safe, but are worried about people we know who live further north. We contemplate the possibility of changing our plans and not returning to Tokyo tomorrow, but we postpone our decision. We share a drink and our thoughts before going to bed. I sleep a restless sleep, full of strange dreams I will have forgotten by the time I wake up.

The number of casualties has increased, the next day, and will increase further in days to come. The number of homeless refugees is even higher. The images from Tohoku are unnerving, but there is no indication that Tokyo is particularly unsafe, despite the many aftershocks. So we decide to stick to our original plan, and return to Tokyo by night bus. We go for a last walk in Kyoto, and enjoy the beautiful flowers in the botanic garden. But when we come back, we hear that there has been some sort of explosion at a nuclear power plant in Fukushima prefecture. As we don't know what may happen next, we change our mind, and decide not to leave Kansai for the time being. I call our airline company, Finnair, and ask if it is possible to change our flight and return from Osaka in stead of Tokyo. The service is excellent. We are allowed to change our tickets without paying the usual fee, and can get seats two days later, on Monday.

We spend our last two nights in Osaka. The TV in our hotel room shows us new, shocking images of the tsunami. The situation in Fukushima is deteriorating. It seems like we have made the right decision. We are getting worried about our friends in Tokyo, but apparently it is still safe, despite the fact that some people are leaving. On Sunday, our last day in Japan, we try to get some distraction from the constant flow of sad information. We go for a ride in a very high Ferris wheel, visit the whale shark and sea otters in Osaka's excellent aquarium, do some last-minute shopping and have cheap, delicious okonomiyaki for dinner. Life in Osaka continues as normal, and people around us seem to be having fun and enjoying their free Sunday. But I find it difficult to enjoy, and cannot suppress a sense of guilt for being here.

On Monday morning, we get on a train to Kansai International Airport. Tourist groups gather and depart as usual. No sense of crisis here, apparently. We get on the plane, which is completely full - but there is no way of telling whether this is because of the events of the past few days, or simply because Japanese travel agencies like to do business with Finnair. I watch a movie, sleep a bit, play several games of chess against the entertainment system (needless to say, I lose all) and read. But I am absent-minded, and feel sad and empty, as if I have lost someone special. I may be critical of Japan, at times; I may mock her silly fashions, deconstruct her myths of ethnic superiority, complain about her bad politicians - yet, for some reason, I love this country. I first came here when I was a teenager, and have come back several times since. I have travelled, studied, worked, made love, prayed and had many great experiences in this country. I cannot but be upset about her suffering.

We arrive home safely. It is good to be back home, good to sleep in our own bed, good to go back to university. But even though my body is back in Norway, my mind is still in Japan. After I come back, I spend most of my time reading articles, following news sites and sharing information through facebook. I also give two interviews to Norwegian media, explaining aspects of Japanese culture and religion. I believe that, as an academic working on Japan, I have a certain responsibility in explaining and contextualising events, as well as sharing knowledge and information - however limited. I will post links to the interviews, as well as to other important and/or interesting articles, within the next couple of days. I will also give information about how and where to donate money, for there are great shortages and economic problems in Japan, so they really need our help.

There are different ways of reacting in the case of a disaster and a possible nuclear threat. Many foreigners are afraid, and have left the Tokyo area. Even though it is probably still safe, there is no guarantee at all that it will still be safe tomorrow, or the day after. Nuclear scientists, medical doctors, foreign ministers and Japanese government officials have different opinions, and spread contradictory information. Some nuclear scientists have made bold statements saying there is no reason whatsoever to be worried, but these should be distrusted as many of these people are directly connected to the powerful nuclear industry and its lobby. Others suggest that Japan is on the verge of a nuclear apocalypse, which is probably way too dramatic and may cause unnecessary fear and panic. However, the cognitive dissonance displayed by some residents of Tokyo as well as some others, who furiously accuse 'the Western media' of being sensationalist and making up threats that do not exist (funnily, some of these comments are published by those same media) and blatantly ignore or discredit any information suggesting that Tokyo may not be safe at some point, is at least as dangerous. The simple yet unnerving truth is that right now there is no certainty whatsoever. News saying the situation in Fukushima is improving is followed by accounts of new incidents and problems, optimism is followed by pessimism is followed by optimism, and so on. At the time of writing, there is no guarantee that the crisis will not get worse and pose a serious health threat to a much bigger part of the country in days to come. Let's hope and pray that will not happen.

But even though the nuclear threat continues to worry us, let's please not forget that the true suffering is going on in the north, in the Tohoku region. Hundreds of thousands of people are homeless, thousands are injured, literally millions of people suffer from a lack of food, clothes, fuel and/or electricity. They need our sympathy, our help, and our prayers. We ought not to forget these people, even when other events replace them on the first pages of our newspapers. Japan needs its friends, wherever they are, no matter how big or small their contribution. Every krona, every cent, every little prayer counts.

Japanse notities (4): Ise

De zonnegodin is wakker. Ze heeft er zin in, vandaag. Het boemeltreintje krijgt het er warm van. We zijn onderweg van Ise naar Shingū, van haar heiligdom naar de drie van Kumano, van het ene eeuwenoude pelgrimsoord naar het andere, van het oosten naar het zuiden van de Kansai regio. Ik had de reis liever te voet gemaakt, maar mijn koffer zit dusdanig vol met boeken, brochures en (inmiddels behoorlijk verkreukelde) overhemden dat dat er dit keer niet in zat. De treinreis bevalt ook. Aan onze rechterzijde rijzen beboste bergen op, links zien we de rotsachtige kust en de oceaan. Daar tussenin liggen dorpen, akkertjes en een enkele fabriek, lukraak rondgestrooid.

Even recapituleren. Na de workshop bleef ik nog enkele dagen in Tokyo, waar Nhung me gezelschap kwam houden. Ik bezocht een bibliotheek en een aantal boekwinkels, en ontmoette oude vrienden. En ik had een afspraak met iemand van de Jinja Honchō, het nationale overkoepelende orgaan waar de meeste Shinto-heiligdommen bij zijn aangesloten, die mij uitgebreid te woord stond, en mij verschillende materialen cadeau deed. Ik mocht er bovendien een onderzoeksseminar bijwonen. De week was vol.

Het weekeinde brachtten wij door in Kamakura, de oude tempelstad ten zuiden van Tokyo, samen met onze vriend Katsuo. Op zaterdag bezochtten we een aantal middeleeuwse zentempels, en maakten we een wandeling. Op zondag woonde ik een onderzoeksseminar bij in het indrukwekkende Tsurugaoka Hachimangu heiligdom. Het was georganiseerd door de International Shinto Foundation, een van de organisaties die een grote bijdrage geleverd heeft aan de recente herinterpretatie van Shinto als een natuurreligie en, mogelijk, als inspiratiebron voor een nieuwe milieu-ethiek. Voor dit seminar was een aantal ‘buitenlandse’ wetenschappers uitgenodigd om hun interpretatie te geven van het concept kami (Shinto-goden). Het was een interessante gebeurtenis, al kon ik me niet helemaal aan de indruk onttrekken dat er een zekere discrepantie bestond tussen de interpretatie van enkele sprekers en die van een deel van de aanwezigen.

Na een rustdag genoten te hebben namen wij de nachtbus van Tokyo naar Tsu, hoofdstad van de prefectuur Mie, van waar wij de trein namen naar Ise. Ise is een lelijk provinciestadje, maar het geniet bekendheid vanwege de aanwezigheid van ’s lands machtigste, belangrijkste en meest tot de verbeelding sprekende heiligdommen: de Gekū (buitenste heiligdom) en de Naikū (binnenste heiligdom), gezamenlijk aangeduid als Ise Jingū. In de Naikū wordt sinds vroeger tijden Amaterasu no Ōmikami vereerd: de zonnegodin, de beschermvrouwe van het keizerlijk huis, en de oermoeder van de Japanse natie. De heiligdommen van Ise hebben in de loop der eeuwen dan ook een belangrijke politieke rol gespeeld waar het het legitimeren van machtsstructuren betreft. Sinds de zeventiende eeuw zijn ze bovendien een populair pelgrimsoord, dat elk jaar drommen bezoekers trekt. Dat is vandaag niet anders dan tweehonderd jaar geleden – gemiddeld zes miljoen bezoekers per jaar, in 2010 naar verluidt zelfs negen miljoen.

Door de regen lopen we naar de Gekū toe. We wassen onze handen en mond voor we het pad naar het heilgdom opgaan, want als je het huis van de god wil bezoeken moet je rein zijn. Een groep opgewonden plattelandsbejaarden volgt ons voorbeeld, luidruchtig hun reisje genietend. De Britse antropoloog Victor Turner heeft met mooie woorden beschreven dat pelgrimages langdurige liminale fases zijn, periodes waarin mensen zichzelf symbolisch buiten de samenleving plaatsen teneinde individuele transformaties door te maken. Die theorie klinkt leuk, en heeft bij gebrek aan betere theorieën over pelgrimage het onderwerp lange tijd gegijzeld, maar is empirisch nauwelijks houdbaar. De meeste pelgrimages zijn in Japan  massagebeurtenissen, die hun betekenissen niet ontlenen aan het feit dat ze het individu in staat stellen zich af te zonderen van de wereld van alledag, maar aan het feit dat men en masse in de voetsporen van de voorouders treedt, doet wat iedereen doet, en zo een gezonde dosis religieuze verdienste vergaart. Entertainment, vertier, sightseeing en culinaire geneugten vormen daarbij een essentiele pull-factor. Pelgrimages zijn traditionele plezierreizen, die mensen in de gelegenheid stelden de wereld te genieten en het nuttige met het aangename te verenigen, om vervolgens weer braaf terug te keren naar het leven van alledag. ‘Spirituele transformatie’ is legitimerende retoriek. Pelgrimage is een vorm van toerisme, en dat is het altijd geweest (vice versa ook, trouwens). Het stelt mensen weliswaar even in de gelegenheid te genieten van afleiding en verandering van spijs, maar dat maakt het nog niet tot liminale fase.

Daarmee wil ik niet zeggen dat het religieuze element afwezig is, of van inferieur belang. Integendeel. Dezelfde pelgrim die het ene moment geniet van lokaal vrouwelijk schoon in een theehuis kan zich het volgende moment ritueel laten reinigen door een priester in een heilgdom, en tot de godheid bidden voor genezing van zijn kwalen. Het ene sluit het andere niet uit. Ook vandaag niet. Nagenoeg iedereen die Gekū bezoekt offert geld en roept de godheid aan. Veel mensen kopen bovendien amuletten, talismannen, altaartjes en toekomstvoorspellingen. Religie en toerisme zijn in Japan intiem met elkaar verweven. Daarin is Japan overigens geenszins uniek.

Het gaat steeds harder regenen. We lopen door het bos van de goden, steeds verder het heilige midden tegemoet. Maar de centrale heiligdommen zijn gesloten voor iedereen behalve de hoogste priesters. De god laat doorgaans geen mensen toe in zijn huis. Wij bidden aan de voordeur. Fotograferen is verboden. Als we over het hek kijken kunnen we de daken zien van de binnenste gebouwen. Ze zijn van hout, alles is van hout, balken en dwarsbalken, gebouwd zonder spijkers. Elke twintig jaar worden ze herbouwd, in dezelfde prehistorische, pre-Chinese stijl, een grap die miljarden kost. Dat houdt ze rein, is het verhaal. Nog twee jaar, dan is het weer zover. De voorbereidingen zijn reeds in volle gang.

Rondom het centrale heiligdom ligt een handvol andere heiligdommen, gewijd aan verschillende goden. Ze zijn kleiner, maar gebouwd in dezelfde stijl, dus ze geven een goed beeld van de architectuur. Er staan bovendien geen bordjes die mensen oproepen af te zien van fotograferen. Ook hier komen mensen bidden. Een oudere man doet een vreemd ritueel gebed, dat ik niet direct kan plaatsen. Als hij klaar is ligt hij me in: hij blijkt volgeling te zijn van de Mahikari religie, een eclectische club, wiens bizarre hoofdkwartier ik ooit bezocht. Mahikari combineert symbolen van verschillende religies met een theosofisch aandoend verhaal over verschillende niveaus van bewustzijn, een geloof in geesten die zich aan levende mensen vastklampen en zo ellende veroorzaken, een unieke eigen therapiemethode en een vrij radicaal geloof in het naderende einde der tijden. De man spreekt vooral over het laatste, maar zijn verhaal is tamelijk onsamenhangend, en bovendien in lokaal dialect, dus helemaal volgen kan ik hem niet. Maar dat deze wereld gecorrumpeerd en verrot is en haar einde nadert, en dat dan een nieuw vredesrijk gesticht zal worden met Japan als heilige centrum, zoveel is duidelijk.

Gelukkig is het de volgende dag opgehouden met regenen. Ik doe een das om en loop door de rijstvelden naar Kōgakkan University, de kleinere van de twee Shinto-gerelateerde universiteiten die het land rijk is, fraai gelegen op een heuvel tegenover de musea van het heiligdom. Ik ontmoet er een professor, die zo vriendelijk is mij rond te leiden en met mij zijn gedachten te delen. We bezoeken de bibliotheek van Ise Jingū, en ik krijg een spontaan interview met een priester die mij gepassioneerd vertelt over zijn opvattingen aangaande Shinto, natuurbeleid, en landbouw. Zou iedere Japanner zijn eigen rijst verbouwen, dan zou iedereen in harmonie met de natuur leven en intuïtief de Shinto-goden aanbidden. Dan zouden veel maatschappelijke problemen opgelost worden. Ook de jeugd in de grote stad moet leren rijst te planten, opdat hun karakter goed gevormd wordt, opdat zij niet zo zullen corrumperen als ’s lands huidige leiders. Het is een interessant verhaal.

De rondleiding gaat verder. We bezoeken het departement voor Shinto-wetenschap en het universiteitsmuseum. Bij de lunch krijgen we gezelschap van een voormalige leraar die priester geworden is om meer voor het land en zijn natuur te kunnen betekenen. Hij is uitermate geïnteresseerd in mijn onderzoeksproject, en nodigt me van harte uit in het najaar hem te komen bezoeken. Spontane ontmoetingen zijn soms de meest waardevolle.

Na de lunch ontmoet ik een tweede professor, een grote naam, een welbespraakte man, ietwat skeptisch. Na een goed gesprek neem ik afscheid van beide, in de hoop dat ik hier in de loop van dit of volgend jaar voor wat langere tijd terug kan komen. Vervolgens ontmoet ik het belangrijkste museum van het heiligdom, waarin de nodige voorwerpen uitgestald liggen, en het landbouwmuseum, waar de intieme symbolische relatie tussen rijst, keizer, Shinto en ‘natuur’ nog eens bevestigd wordt. De Japanse keizer plant rijst, teneinde zijn bevolking te beschermen, teneinde de verbinding te leggen tussen natuur, voorouders en natie. Hij is het schoolvoorbeeld van een mythe, in de betekenis die de Franse filosoof Roland Barthes aan het woord gaf: een gedepolitiseerd symbool, een historische constructie die gepresenteerd wordt als eeuwig, onveranderlijk en natuurlijk. Een keizer die nederig rijst plant voor zijn volk, kan het onschuldiger? Men zou bijna vergeten dat zijn rol, functie en betekenis onderwerp zijn van voortdurende discussie, strijd en onderhandeling, en per definitie een sterk politiek karakter hebben. Maar wie het politiek betwistbare vanzelfsprekend wil maken moet het depolitiseren. Niets is zo’n comfortabel apolitiek symbool van nationale eenheid als een rijstplantje.

Op donderdag bezoeken we de Naikū, het heiligdom van de zonnegodin en het symbolische centrum van de Japanse natie.  Het is wat groter dan de Gekū, wat drukker ook. Het bos is klein, maar fraai gemengd, en vol met oude dikke bomen. Ook hier is het belangrijkste deel van de heiligdommen aan het oog onttrokken.  Datzelfde geldt voor een lap grond naast het huidige heiligdom, waar over twee jaar het nieuwe gebouw zal komen te staan. Er is nog minder te zien dan in de Gekū, maar de dikke knuffelbomen maken een beetje goed.

Na afloop lopen we wat door de authentieke Japanse straatjes naast het heiligdom. Hoe authentiek precies zou ik u niet kunnen zeggen, wel dat overal souvenirs en lokale culinaire specialiteiten worden verkocht. Omdat het vandaag 3 maart is, de dag van het poppenfestival, hebben veel winkels fraai aangeklede poppen uitgestald. Twee trommelspelers geven een daverend openluchtconcert. Een fototentoonstelling toont de Japanse liefde voor de bossen, maar de bossen zijn zo bewerkt met photoshop dat ze weliswaar zeer mysterieus ogen, gehuld in nevelen en donkere kleuren, maar bijzonder weinig gemeen hebben met echte levende bossen. Natuur is een romantisch ideaal. Traditie is dat ook – authenticiteit laat zich makkelijk construeren, of dat nu voor commerciële of identiteitspolitieke doeleinden gebeurt. Een kleine versie van Lijiang, Hoi An, Zaanse Schans of Mont Saint Malo – kleine Disneylanden waar ‘oorspronkelijke cultuur’, tradities, voorwerpen en voedsel gefetisjeerd worden; waar echtheid en authenticiteit zorgvuldig geconstrueerde illusies zijn, waarin een ieder naar believen kan geloven. Religie en toerisme... enfin, dat had ik reeds gezegd.

Het inzicht wordt nog eens extra bevestigd later die dag, wanneer we de getrouwde rotsen in Futami bezoeken, even buiten Ise. Nu ben ik zelf een getrouwde Rots, dus ik voel een zekere verwantschap met deze exemplaren. U heeft vast wel eens ergens een foto van ze gezien: twee rotsblokken in de zee, een grote en een kleine (drie keer raden wie de man is, wie de vrouw), moedig de branding trotserend, met elkaar verbonden middels een shimenawa (heilig touw). Een eeuwenoude animistische lokale traditie, tot nationaal symbool gemaakt, spirituele powerspot waar men kan bidden voor geluk in de liefde, gecommodificeerd en verworden tot een lucratieve toeristische trekpleister –  ziedaar de tegenstrijdigheden van het moderne Shinto in een notendop.

Wie van de bushalte naar de getrouwde rotsen loopt passeert allereerst een van de vele aquaria die het land rijk is, waar groepen tieners op de foto kunnen met walrussen en waar men grote zeezoogdieren kan bewonderen alvorens elders eventueel hun familieleden op te eten. Vervolgens komt men door een grote hal gevuld met vele tientallen souvenirwinkels en restaurants, waar naast de standaard Hello Kitty-rotzooi en koekjes en cakejes lokaal geproduceerde parels verkocht worden. Koopt allen! Maar je loopt door en vindt de juiste weg naar buiten, loopt een stukje over het strand, negeert nog een paar souvenirwinkels en treft vervolgens de getrouwde rotsen, en hun heiligdom – en ondanks alle commodificatie en ondanks je doorgaans skeptische houding ten aanzien van het ‘Shinto is een natuurreligie’-discours doet de plaats toch iets met je. De wind raast, de golven beuken op de rotsen, maar samen staan ze sterk. Er gaat een rauwe kracht vanuit, een ongepolijste schoonheid, een natuurlijke romantiek waarvoor ik niet geheel ongevoelig ben. En overal rondom het heiligdom staan beelden van kikkers, boos kijkende stenen kikkers, water spuwende kikkers, kikkers als beschermdieren. Dat laat deze liefhebber van Max Velthuijs niet onberoerd. Mystiek is een groot woord, maar ontroering mag het wel genoemd worden.

Ik geloof niet zo in een strikte scheiding tussen persoonlijke en beroepsmatige interesse. Ik ben geloof ik wel in staat ideeën, plaatsen en situaties waartoe ik mij intuïtief aangetrokken voel, en waarvoor ik een zekere romantische fascinatie koester, kritisch te deconstrueren. Het een sluit het ander kennelijk niet uit. Maar het maakt wel dat ik me soms wat scizofreen voel. Ik troost me dan maar met de gedachte dat ik niet de enige godsdienstwetenschapper ben die er een dergelijke ambivalente verstandhouding met zijn object van onderzoek op nahoudt. En eerlijk gezegd: ik zou niet anders willen.

We dronken een kop groene poederthee in een uniek klein theehuisje, gevuld met fraaie poppen en wanden volgehangen met vreemde houten voorwerpen. We maakten nog een gezellig praatje met andere gasten over het verband tussen cultuur, religieuze ethiek, landschap en milieubewustzijn. Ook losse praatjes kunnen waardevol zijn. Toen namen we de bus terug naar Ise, waar we nog een laatste nacht verbleven alvorens de boemeltrein zuidwaarts te nemen. Volgende etappe: Shingū, de drie heiligdommen van Kumano. Maar dat is een ander verhaal, dat wellicht een andere keer kan worden verteld.

Japanse notities (3): Tien stellingen

Mijn onderzoek bevindt zich nog in een verkennend stadium, en mijn huidige interpretaties zijn dus noodzakelijkerwijs van voorlopige aard. Maar na mij een half jaar bezig te hebben gehouden met het concept Shinto durf ik de volgende samenvattende conclusies alvast wel aan. Ik heb ze in tien stellingen gegoten.

1) ‘Shinto’ is een moeilijk te definiëren begrip, en verschillende definities corresponderen met verschillende politieke posities – een zekere diplomatieke bescheidenheid en afstand past dus de wetenschapper die deze verschillende definities wil bestuderen en vergelijken.

2) De ideaaltypische tegenstelling tussen emic en etic benaderingen, tussen religieus-theologische en empirisch-wetenschappelijke opvattingen, is in het geval van Shinto van weinig waarde – en in het geval van andere religies vermoedelijk ook. Ook wetenschappelijke definities en benaderingen zijn niet vrij van politieke agenda’s en vooronderstellingen. Wie zich bezighoudt met het bestuderen van concepten, narratieven en identiteitspolitieke strategieën heeft niet veel aan conventionele categoriseringen. ‘Wetenschappelijke’, ‘religieuze’, ‘politieke’, ‘populaire’ en ‘commerciële’ discoursen overlappen, beïnvloeden elkaar en lopen in elkaar over. Het concept ‘Shinto’ is een complexe, veelzijdige ideologische constructie, die zich weinig aantrekt van grenzen tussen genres. De klassiek geschoolde (godsdienst)historicus mag neerkijken op het gebruik van tekenfilms of populaire tijdschriften als onderzoeksmateriaal, ze spelen een centrale rol in de populaire beeldvorming aangaande Shinto, spiritualiteit, natuur, Japanse cultuur en nationale identiteit, en bepalen zo mede de ontwikkeling van de religie.

3) ‘Shinto’ is een religie zonder stichter, zonder heilig boek, zonder overkoepelend gezag, zonder voorgeschreven geloof en zonder dogma’s. Althans, zo luidt de mythe, die zorgvuldig discursief gecultiveerd wordt. In werkelijkheid bestaat er een uitgebreid normatief discours over wat Shinto is, c.q. zou moeten zijn, en is de ruimte voor afwijkende interpretaties en gedrag veel beperkter dan de mythe veronderstelt – binnen een institutionele context, tenminste.

4) Ondanks de klaarblijkelijke verschillen in interpretatie is Shinto in essentie een spirituele en rituele traditie die het Japanse volk op een dieper niveau verenigt, zo luidt een volgende, vaak gehoorde mythe. Deze mythe gaat voorbij aan de interne verscheidenheid van de Japanse bevolking, en maakt van Shinto een soort nationale civiele religie, met de keizerlijke familie als overkoepelend symbool. Deze opvatting heeft evidente politieke implicaties. Een invloedrijk deel van het Shinto-establishment vindt dat Shinto veel meer is dan louter een religie, maar een eeuwenoude traditie die het volk bindt (en het zodoende onderscheidt van anderen). Men pleit er daarom onder meer voor Shinto een andere juridische status te geven dan (andere) religieuze instellingen, en is niet vies van politiek lobbyspel.

5) De abstracte, ideologisch geladen term ‘Shinto’, en de connotaties die men daarbij zou kunnen hebben, zijn niet noodzakelijkerwijs relevant voor lokale heiligdommen, gemeenschappen en praktisanten. Met andere woorden: niet veel Japanners zouden hun eigen rituele gedrag en deelname in festivals definiëren als ‘Shinto’, evenmin als ze het ‘religieus’ zouden noemen.

6) De opvatting dat Shinto geen echte religie zou zijn wordt vaak geuit, zowel door mensen van binnen de traditie als daarbuiten. Hiervoor bestaan verschillende motieven, die de moeite van het analyseren meer dan waard zijn – maar dat een andere keer. Feit is evenwel dat het geheel aan instituties, rituelen en narratieven dat normaliter onder de term ‘Shinto’ geschaard wordt volledig valt binnen alle gangbare godsdienstwetenschappelijke definities en benaderingen van de term ‘religie’.

7) De discursieve constructie ‘Shinto’ is intiem verweven met ideologische en normatieve noties betreffende de aard, oorsprong en uniciteit van de Japanse natie. Uitzonderingen daargelaten wordt Shinto niet gezien als universele religie. Het staat iedereen vrij om te bidden of deel te nemen aan rituelen, maar fundamenteel is Shinto volgens de meeste ideologen iets voor Japanners, door Japanners. Hetgeen niet wil zeggen dat de rest van de wereld niets van haar kan leren, natuurlijk...

8) Het discours over Shinto als een ‘natuurreligie’ is van betrekkelijk recente datum, en de opvatting dat Shinto zou kunnen helpen bij het tegengaan van milieuproblematiek helemaal. Deze herinterpretatie van Shinto bouwt echter voort op reeds lang bestaande mythen betreffende de zogenaamde Japanse liefde voor de natuur, die het selectief combineert met geïmporteerde ecologische en holistische filosofieën.

9) Het begrip ‘natuur’ is even populair als vaag, en leent zich dus uitstekend voor allerlei projecties, in welke taal dan ook. Het concept ‘natuur’ is een historische constructie, en de associaties die we bij dat begrip hebben zijn cultureel bepaald en politiek relevant.

10) Natuur en milieu zijn in Europa tegenwoordig meestal linkse thema’s, en betrokkenheid bij milieuproblematiek wordt er doorgaans gezien als progressief. Het is daarom logisch om te veronderstellen dat dat elders ook het geval zou zijn, maar dat hoeft niet zo te zijn. Laten we het er maar op houden dat ‘natuur’ zich net zo goed leent voor conservatieve en nationalistische fantasieën als voor progressieve, wat zeker geldt voor Japan. Maar ook voor Europa, vroeger althans: lees Rousseau en Herder er nog maar eens op na. Het is mij een raadsel waarom conservatieve en nationalistische partijen in Europa natuur en milieu links hebben laten liggen, want het zijn potentieel perfecte categorieën voor het projecteren van de nationalistische verbeelding.

Wordt vervolgd.