Saturday 27 November 2004

Terug van weggeweest

Helaas heb ik de afgelopen weken nauwelijks tijd gehad om te schrijven. Maar ik wilde even laten weten dat het nog steeds heel goed met me gaat; dat ik intens geniet en leer van de vele uiteenlopende vragen, antwoorden, beelden en geuren die op mijn pad komen. Ik laat her en der voetafdrukken achter, terwijl mensen en plaatsen voetafdrukken bij mij achterlaten - reden voor grote dankbaarheid.



Ik hoop de komende tijd weer wat meer aan schrijven toe te komen, want er liggen nog enkele ervaringen op de plank die niet kunnen wachten in woorden opnieuw vorm te krijgen. Ik hoop ook binnenkort, in ruil voor een niet gering geldbedrag, mijn laptop weer in zijn oorspronkelijke toestand terug te kunnen krijgen, zodat ik lekker in mijn eigen kamertje onder het genot van mooie muziek kan zitten schrijven.



De afgelopen weken zijn gevuld geweest met vele uren Engelse les in de Starbucks nabij het station van Takadanobaba, gesprekken over Grote Nederlanders en voltooide deelwoorden tijdens de Nederlandse les bij het Japan-Nederland Instituut in Kyobashi, ellenlange rijen Japanse woordjes en archaische grammaticale constructies, van plezier en verwondering dansende filosofiecolleges waarin platonische advertenties, postmoderne deconstructies en boeddhistische geschonken tijd een trialoog aangaan, met zon en vriendschap gevulde dagreizen naar de vertrouwde maar immer imposante tempels van Kamakura en de rustieke heiligdommen, paddenolie en bergtoppen van Tsukuba in het noordoosten, een nieuw geopend karaokeparadijs, Sinterklaasinkopen en -gedichten, iets te veel flessen wijn en onwaarschijnlijk lange slaapinhaalsessies.



Het geheel in vrede.

Thursday 25 November 2004

Ideology - A first exploration

This short paper is an exploration of the concept of ideology and its significance. I wrote it for my political philosophy class.

In this short paper, I will examine some ideas about ideology. I will try to explore some of my own ideas about the nature of the relationship between society and ideologies, and take a look at the ideas of Louis Althusser and others on this topic. I will hereby keep the following questions in mind: What is ideology? What do we need ideologies for – or, if we don’t, why do we create them? What is the importance of the unconsciousness when it comes to the success of ideologies? What is the relationship between the individual and the collective? How do ideologies manage to permeat society? What is the relationship between ideology and totalitarianism? In the end, I will take a brief look at some of the current developments with regard to these issues.

I am well aware of the fact that these are all questions that cannot be answered easily. I therefore focus on exploring these questions, rather than answering them. I will basically use this paper to wander around, explore some of my own ideas, and perhaps connect them to some of the things I studied before.



In order to be able to live together, human beings have always created systems that provide guidance for and conduct the way they manage to do so. These systems construct the shape of the collective, which we usually call society. As a rule, societies are composed of both conscious and unconscious elements. On the one hand, they are shaped by the ideas of certain influential groups or individuals about the way they should look like. On the other hand, though, one of the main features of societies is that they contain an element of unpredictability; they cannot be completely created, since they are always partly shaped by certain influences that cannot be controlled. An important aspect of any human society is the fact that it needs its individual members to share certain beliefs and thoughts with regard to that society. These beliefs serve to legitimize the system, and by doing so provide the system with its raison d’etre. As a rule, people are not conscious of the fact that these beliefs are merely beliefs; in fact, they are powerful because they are usually perceived as self-evident (if perceived at all).

Such a set of beliefs can be called an ideology. Ideologies are usually not fixed beliefs; in stead, since they legitimize constantly changing systems, they themselves change as well. Nonetheless, they are powerful because they are not perceived as changing ideas, but as absolute, factual explications for certain situations. In order for the individual members of a society to participate in and adjust themselves to the system, it is necessary to provide them with an ideology that is not perceived as such (for if it would be perceived as ‘just’ a set of beliefs, it would also be regarded possible to believe other things – a system would then lose its self-evidence, and its necessity). A system, therefore, cannot exist without a commonly shared, unconsciously accepted ideology.



The idea that ideology operates largely through the realm of the unconscious has been explored in-depth by Louis Althusser (1918 – 1990). Althusser was a marxist philosopher who questioned the very concept of ideology. Influenced by the ideas about the human psyche of the psychoanalyst Jacques Lacan (1901 – 1981), he did not simply accept Marx’ notion that ideology is a false understanding of the way the world works. According to Althusser, ideology is what we construct when we enter what Lacan called the ‘symbolic order’ – ‘the social world of linguistic communication, intersubjective relations, knowledge of ideological conventions, and the acceptance of the law’[1] (as a matter of fact, this symbolic order is exactly what I referred to when I was using the word ‘system’ above). Althusser states that ‘ideology represents the imaginary relationship of individuals to their real conditions of existence’[2] – ideology therefore does not necessarily reflect any real situation; it is only the representation of the way the individual interpretes, explains and legitimizes his present situation. Apparently, there is a psychological need for ideologies – they provide the individual with a frame of reference. They are not necessarily false, but they do not reflect any real situation; therefore, whether or not they are true or false is irrelevant – they exist, and that makes their contents (whatever they may be) automatically true in itself. When, for example, an ideology states that the world is flat, that ideology becomes the frame of reference by which everything is interpreted – personal life and society become constructed around this idea, whereas the ‘true’ shape of the world is completely irrelevant, for it influences nor individual lifes, nor society (in fact, from a postmodernist point of view, one could argue that the only thing we can be sure of is of the fact that different, contradicting interpretations exist – whether or not they are true does not concern us; the only things that concern us are the social and psychological implications of these interpretations). Ideologies provide people with certainty about an existence that does not provide any certainty, and thereby replace that very existence. Our beliefs and interpretations become our very being, so to say. To mention just one example: in a society in which we are constantly, through all kinds of means, taught that our existence is based on our role as consumer, we perceive ourselves as such – our happiness becomes dependent on whether or not we can purchase what we are chasing after (of course, in a capitalist consumer society we can never succeed in this, because as soon as we have purchased the object of our desire, it looses its significance as such and is replaced by something else – happiness becomes a constant promise for the future), and our very being consists in this chasing after something, which we have come to see as our natural condition.



Ideologies are more than just powerful frames of reference. As Althusser rightly observes, ‘ideology has a material existence.’[3] By conducting the beliefs and interpretations people have, they inevitably influence the society in which those people live; in this way, ideologies get their concrete shapes. Although different individuals may interprete situations differently according to their own symbolic order, these symbolic orders are to a large degree shaped by the prominent beliefs and myths in a certain society; ideology therefore consists, despite (or perhaps thanks to?) the powerful influence it has on individuals, primarily in the realm of the collective. Ideology in fact is the way the collective manages to remain significant for its individual members, since it makes them adapt to the collective. Ideology, therefore, serves both the collective and the individual. Individuals need a certain kind of existential security; one could argue that perhaps certain beliefs ought not to be questioned, since they prevent people from facing their existential Angst (if too many people in a society would be uncertain about and even afraid of their very existence, that society would probably cease to exist in its present form). We can look at it from a Hobbesian point of view and say that ideology basically is the shape the social contract between the individual and the collective takes; both need it for their existence.



Ideology permeates every level of society. Its material existence, as Althusser would say, can be found virtually everywhere. In a capitalist consumer ideology, for example, everywhere we go we are reminded of the fact that in order to be a full member of society (in order to be really happy, so to say) we have to purchase this or that item (needless to say that these items are primarily ideas: if we buy a certain softdrink, what w really buy is an image[4]). Foucault’s notion of discourse is very useful here. According to Foucault, ‘discourse is generally used to designate the forms of representation, codes, conventions and habits of language that produce specific fields of culturally and historically located meanings.’[5] Ideologies always exist in a discourse; any form of communication within a certain society takes part in this discourse and is influenced by it. As we have seen, this is to a large degree an unconscious process; ideologies are powerful exactly because they are unconsciously accepted as self-evident truths.[6] I want to mention briefly the crucial importance of education and socialization in this. Education can be seen as the introduction of children to the social discourse and its ideology, and even as making the ideology self-evident – that is exactly why education is such a powerful instrument in establishing a certain political ideology.



As I argued, people expect a system and its ideology to take away their existential uncertainties. If, for whatever reason (poverty, a weak government, external threats, economical insecurity, et cetera), a certain system is not able to do so, we usually see totalitarian ideologies taking over. This was, among many others, the case in late 18th century France, in early 20th century Russia and Germany, in late 20th century Iran. Why are such ideologies able to gain large popularity? Because one of the main features of totalitarianism is the fact that it promises people complete, absolute truth (whether or not it actually succeeds in giving people this is another issue…). Especially in an age of uncertainty, this is what many people long for. In situations of experienced threat, whatever shape that threat may have (whether or not the fear is realistic is, of course, irrelevant), personal freedom is usually regarded as something of less importance than security – social security and existential security often come together. In such situations, ideologies that provide absolute truths are much more attractive than pluralistic ideologies that acknowledge other opinions. If a totalitarian ideology manages to convince people of the truths it offers (by a charismatic leader, effective propaganda, et cetera), people throughout history have proved to be willing to change their view in change for security. The danger lies in the way the ‘missionaries’ of totalitarian ideologies successfully manage to abuse the uncertainty and fear of people and manipulate their feelings and beliefs (for example, by creating a sense of urgency – ‘if we don’t act right now, it will be too late!’) to gain power. Eventually, once they succeed in taking over power and establishing a system in which their own ideology is the one and only truth, paradoxically they can only maintain this system by creating even more fear amongst the people – any potential enemy of the system will be get rid of (usually, these ‘enemies’ are more or less randomly picked individuals), and the fear that is consciously created in this way is the only way the totalitarian ideology (which is, after all, a created, ‘artificial’ ideology – as opposed to ideologies that have grown more or less ‘organically’) can be controlled and remain powerful. This has been the case in basically any totalitarian system so far.



It would be interesting to apply some of these ideas on present-day political and sociological developments. For example, it is striking that the fear and uncertainty of individuals that permitted created ideologies like national-socialism, communism and islamism to become powerful is basically the same as the fear that has been permeating American society over the last few years, and that is currently also permeating, to varying degrees, several European countries. People are afraid, they feel a certain threat, and they are willing to give up many of the rights they have achieved (such as personal freedom) in change for security, for a ‘control’ of the threat. This fear is being met whether by, in the case of for example the United States, existing governments that increasingly turn towards totalitarianism, or, in the case of some European countries, by populist opposition movements promising solutions for all kinds of vague social problems, usually by picking a scapegoat and blaming it for these problems (which is also a striking feature of totalitarian ideologies; in case of problems, there is also someone else to blame). Both do the same thing: while promising people to take away their fear, they in fact institutionalize this fear, because that is exactly what gives them their power. The only thing they really take away are individual’s rights – we have seen where this can lead to.



Ideology is, in its basic form, not a necessarily bad thing. I would argue that its social and psychological significance is not only big, but also to a certain degree something desirable, because it provides individuals with a basic structure – a frame of reference that prevents them from their existential fear. This structure may be imaginary, it is in the same time very real, because of this significance.

Nevertheless, because of the fact that to a large degree it operates in the realm of the unconscious, ideology is also potentially dangerous. It can easily be used to legitimize repressive, totalitarian and murderous regimes. Therefore, to prevent us from making the same mistakes as we did in the (recent) past, it is absolutely necessary to become aware of the unconscious, ideological presumptions we all have. Although it may seem threatening, questioning ones basic beliefs can be the best security there is. By doing so, we prevent ourselves from falling in love with the promises of totalitarianism again; we may even become aware of the fact that social responsibility and humanity need not have so much to do with ideology, but only with the acknowledgement that the other person is, in fact, a person – regardless of his ideology.







[1] http://www.sla.purdue.edu/academic/engl/theory/psychoanalysis/

definitions/symbolicorder.html



[2] http://www.sla.purdue.edu/academic/engl/theory/marxism/modules/

althusserideologymainframe.html



[3] http://www.sla.purdue.edu/academic/engl/theory/marxism/modules/

althusserideologymainframe.html



[4] Coca Cola is in fact the perfect example of the platonic worldview – it is an idea, a constant promise; its material shape is just an irrelevant reflection of this idea. See for an interesting view on this use of ideology Naomi Klein: No Logo (Picador, 2000).



[5] http://faculty.uwb.edu/mgoldberg/courses/definitions/discourse.html



[6] It would be interesting to link this idea of ideology and discourse to the Jungian psychoanalytical idea of the collective unconsciousness. For Jung, the collective unconsciousness is not connected to (power) structures in society, but we cannot deny the fact that even the archetypes proposed by Jung are influenced by his views on, for example, women. Symbols are powerful because they exist in the collective unconsciousness; the collective unconsciousness is powerful because it exists in an ideological discourse. The two should not be separated, but connected. I therefore do not agree with Jung when he says that archetypes transcend time and cultures; indeed, I think archetypes are powerful exactly because of the fact that they exist within a certain discourse. See http://en.wikipedia.org/wiki/Jung.

Friday 12 November 2004

Het systeem en zijn mythen. Of: Orwell en Japan

Toen ik enige tijd geleden 's avonds laat naar huis fietste, werd ik aangehouden door een agent. De man liet mij vriendelijk weten dat er gepatrouilleerd werd, en vroeg mij of hij het nummer op mijn fiets mocht controleren. Hij deed zowaar moeite Engels te praten - wat ik in dit geval maar opvatte als een teken van welwillendheid - en was werkelijk zeer voorkomend. Na het controleren van het nummer moest ik hem meedelen wat mijn naam is en wanneer ik de fiets gekocht heb. Daarna mocht ik verder rijden.



Wanneer er geld wordt overgemaakt naar mijn Japanse rekening, wordt ik steevast opgebeld door een medewerkster van de bank waar ik die rekening heb. Wanneer ik haar telefoontje niet beantwoord omdat ik op het moment dat ze belt college heb, belt ze naar de balie van de dormitory met het verzoek of zij aan mij kunnen vragen haar terug te bellen - alsof de mensen die hier achter de balie zitten iets met mijn bankzaken te maken hebben. Wanneer ik dan uiteindelijk in gesprek ben met de betreffende dame vraagt ze mij of ik mijn naam zou kunnen spellen - onzeker als ze is of Rots, A.P. wel dezelfde persoon is als Rots, Aike Peter. Vervolgens wil ze dat ik haar laat weten welk geldbedrag er naar mijn rekening is overgemaakt - waarschijnlijk om te controleren of ik echt wel de juiste persoon ben. Daarna moet ik haar vertellen met welk doel dit geld is overgemaakt.



Enige tijd geleden werden wij tijdens ons college Japans door juf T uitgenodigd mee te gaan naar buiten en zo het nuttige (Japans leren) met het aangename (genieten van de heerlijke herfstzon) te verenigen. Enkele dagen later werd zij hiervoor door het kantoor van de faculteit ('kantoor' betekent in Japan 'controle- en registratiecentrum') op de vingers getikt: hoe kon het dat het lokaal waarin wij geacht werden ons die ochtend te bevinden leeg was? Ook toen we vorige week met elkaar bij wijze van studiereisje een uitstapje maakten naar een beroemde tempel moest zij uit komen leggen waarom wij afwezig waren geweest. Klaarblijkelijk heeft de faculteit iemand in dienst die continu langs alle lokalen loopt om te controleren of colleges wel daadwerkelijk plaatsvinden.



Elke keer wanneer ik mijn woning betreed of verlaat word ik aangestaard door een camera, die elke beweging die ik maak registreert. Omwille van de veiligheid, zegt men - alsof wij niet meerdere sloten moeten passeren om in onze kamer te komen, en alsof het aantal inbraken in dit land niet bijzonder laag is. Maar met welk doel ze die informatie ook verzamelen, feit is dat de mensen hier continu op de hoogte zijn van wie zich wanneer waar bevindt.



Bij elke dienst waarvan je gebruik maakt worden al je gegevens geregistreerd, om vervolgens doorgespeeld te worden naar andere instanties.Wanneer ik mijn fiets op een willekeurige stoep wil zetten moet ik eerst een vergunning voor die bepaalde stoep aanvragen; als ik dat niet doe, loop ik het risico een boete van 25 euro te moeten betalen. Wanneer ik dan die vergunning aangevraagd heb, kan men precies zien wanneer ik waar mijn fiets parkeer. Mijn identiteit is hier publiek bezit. Elke instantie kan te allen tijde te weten komen wie ik ben en waar ik mij bevind. Mijn gang wordt continu gecontroleerd - door de politie, door de dormitory, door mijn bank; en hoogstwaarschijnlijk door instellingen die mij daarvan niet op de hoogte stellen (waarom, bijvoorbeeld, wil mijn bank weten waarvoor ik mijn geld gebruik? Omdat deze door de een of andere instantie verplicht is die informatie te verzamelen - internationaal geldverkeer is per definitie verdacht). Het systeem vraagt om volledige informatie; de privacy van het individu is daaraan volledig ondergeschikt.



Deze ziekelijke behoefte alles te registreren hangt samen met een aantal dingen. Ten eerste functioneren een maatschappij en een economie bij gratie van het vertrouwen de bevolking; dat vertrouwen wordt in Japan tot op zekere hoogte bewerkstelligd door de hoge mate van institutionalisering - van sociale rituelen, van diensten, van intermenselijk contact. Deze institutionalisering verschaft mensen zekerheid over hun sociale identiteit, en werkt als een welhaast magische bezwering van het noodlot. Door middel van institutionalisering en de daaruit voortvloeiende bureaucratisering kunnen, zo gelooft men, onvoorziene gebeurtenissen gecontroleerd en bezweerd worden. Daarnaast verschaft het het systeem de mogelijkheid controle uit te oefenen over zijn individuele leden. Immers, door deze continue controle en registratie het individu ondergeschikt gemaakt aan het systeem. Door het individu het gevoel te geven dat alles over hem bekend is, hoopt men dat het individu zich schikt naar de rol die van hem verwacht wordt - als zodanig verschaft het systeem het individu tegelijkertijd de zekerheid die hij verlangt en vertelt hem dringend niet tegen de institutionalisering in te gaan. Er gaat een subtiele dreiging uit van een dergelijke controle, waar de meeste Japanners zich niet bewust van zijn, maar die onbewust een groot effect heeft. Ter vergelijking: totalitaire staten gebruiken ditzelfde systeem van registratie van iedere actie van ieder individu, teneinde mogelijke dissidente geluiden te verstommen. Dit proces functioneert bij gratie van angst, hoe onbewust mensen zich daar ook van zijn. En het functioneert bij gratie van mythen, die tezamen een ideologie vormen. Deze mythen legitimeren niet alleen het systeem; daarnaast verlenen ze de individuen een collectieve identiteit die overeenstemt met datgene wat het systeem van hen verwacht - deze collectieve identiteit wordt natuurlijk een extra pressiemiddel. Een goed voorbeeld is de mantra: 'Japanners zijn collectivistisch, daarom schikken ze zich naar de gemeenschap'. Ja, als mensen daar oprecht in geloven, dan hou je een systeem wel in stand! Op enkele van deze mythen kom ik dadelijk terug.



Er is een tweede reden waarom juist ik zo zwaar gecontroleerd wordt. Ik ben een buitenlander, en als zodanig vorm ik een potentiele bedreiging voor het systeem. Dit hangt samen met het feit dat ik niet ben opgegroeid in het systeem en dus niet van jongs af aan de nationale mythologie heb moeten slikken, verteren en reproduceren. Bovendien: Japan is een uniek land, en het Japanse volk homogeen (de populairste mythe van allemaal - en de grootste leugen van allemaal), en vreemde elementen zouden dat maar kunnen verstoren - daarom worden zij extra gecontroleerd. Dat klinkt bot, maar het is een niet te ontkennen feit dat in Japan discriminatie niet alleen toegestaan, maar zelfs geinstitutionaliseerd is. Het meest schokkende voorbeeld hiervan is het feit dat de Japanse nationaliteit bezittende, in Japan geboren, louter Japans sprekende Japanners wier grootouders uit Korea afkomstig waren geen standaard Japans paspoort ontvangen. In plaats daarvoor krijgen zij een speciaal paspoort voor Japanners van Koreaanse afkomst. Onnodig te vermelden dat zij zich eens in de zoveel tijd moeten melden bij een officiele overheidsinstantie alwaar zij toestemming moeten vragen in Japan te mogen blijven; onnodig te vermelden dat werkgevers van sollicitanten een kopie van hun paspoort vragen, en zo direct kunnen zien of zij besmet zijn met Koreaans bloed (excusez le mot; maar ik verwoord hier louter de gedachten van een groot deel van de - vooral oudere - bevolking). Ook wel aardig is het feit dat als je als buitenlander bij een kamerbemiddelingsbureau binnenstapt, bij driekwart van de beschikbare kamers en appartementen doodleuk te horen krijgt dat de huisbaas die niet aan buitenlanders wil verhuren (en voor kamers die wel verhuurd worden, is het nodig dat een Japanner verklaart verantwoordelijk te zijn voor wat je daar doet).



En mag ik u er nog even aan herinneren dat de gouverneur van Tokyo, de heer Ishihara, een extreem-rechtse populist is a la een Filip Dewinter of een Joerg Haider, die verklaard heeft Tokyo te willen ontdoen van zijn niet-Japanse Aziaten en andere ongure buitenlanders (wat dramatische gevolgen zou hebben voor de economie, maar dat terzijde), en die gezegd heeft dat hij bang is dat na een grote aardbeving de Koreanen hier de boel leeg zullen plunderen (het Koreaanse complot, zogezegd...)? Mag ik u er aan herinneren dat dit heerschap met een grote meerderheid van stemmen gekozen is als gouverneur?



(Tussen twee haakjes: een van de fascinerende eigenschappen van de Japanse taal is het feit dat het zich uitstekend leent voor het in zeer beleefde, hoogachtende bewoordingen beledigen en discrimineren van mensen. In het Japans klinkt een zin als de volgende volstrekt natuurlijk: Ik verzoek u, eerbiedwaardige client, zo goed te zijn mij mijn onvergeeflijke onbeleefdheid te vergeven. Het doet mij groot verdriet u te moeten meedelen dat wij u, gezien uw eerbiedwaardige afkomst, helaas niet verder kunnen helpen. Onze hoogachting en welgemeende dank dat u ons, onbeduidend als wij zijn, met een bezoek heeft willen vereren.' Een fraaie manier om iemand te vertellen dat hij op moet donderen omdat hij Koreaans is...)



Let wel: over het algemeen wordt men hier zeer vriendelijk en beleefd behandeld. Die beleefheid en vriendelijkheid zijn noch onoprecht, noch oppervlakkig. Integendeel: ze vormen belangrijke zekerheden binnen het systeem (bevestigen het functioneren van het systeem, zogezegd, aangezien ze een uiting zijn van vertrouwen). En het klopt: het is een verademing om vriendelijk behandeld te worden in een winkel. Als je door Japan reist zijn de beleefdheid en de gastvrijheid van mensen de eerste dingen die opvallen (ofschoon op het platteland natuurlijk sterker dan in de grote stad). Discriminatie in Japan uit zich dan ook meestal niet in de wijze waarop mensen met elkaar omgaan (waarmee ik overigens niet wil zeggen dat dat nooit gebeurt); het uit zich veeleer in het systeem. Dit systeem wordt gelegitimeerd door de nationale mythologie.



De eerste mythe, die ik reeds genoemd heb, is in feite de idee waar de andere mythen uit voortkomen. Dit is de algemeen veronderstelde opvatting dat er een fundamenteel verschil bestaat tussen Japanners enerzijds en niet-Japanners anderzijds. Het Japanse volk vormt, volgens deze mythe, een homogeen geheel, dat een bepaalde essentie deelt - deze essentie van het Japanse wezen (Japanners hebben hiervoor het fraaie begrip 'kokoro' (心) uitgevonden, dat zoiets betekent als ziel, hart of geest) verbindt Japanners onderling en scheidt ze van de Ander. Als gevolg hiervan zijn mensen die niet deze Japanse essentie bezitten (omdat ze 'biologisch' geen Japanner zijn - alsof nationaliteit een biologisch gegeven is) in principe nooit in staat de Japanse psychologie en samenleving volledig te doorgronden. Een tweede gevolg is dat mensen die niet duidelijk in een van beide categorieen vallen, zoals kinderen van Japanse emigranten, mensen met een Japanse en een niet-Japanse ouder, en Japanners van Koreaanse afkomst, een soort maatschappelijke onrust veroorzaken - ze bedreigen de eenvoudige dichotomie die structuur verleent en de Japanners hun nationale identiteit garandeert.



Een tweede mythe, die door westerlingen ook gretig geslikt wordt, is de idee dat in de Japanse samenleving het collectief zo belangrijk is - dit in tegenstelling tot het 'individualistische' Westen. Natuurlijk, een dergelijke mythe is een mooi excuus voor een systeem om individuen vrijheden en rechten te ontzeggen - en dat is ook precies waartoe deze retoriek dient. Japanse kinderen krijgen van jongs af aan op school te horen dat in de Japanse samenleving de groep belangrijker is dan het individu, en dat het niet geapprecieerd wordt wanneer mensen zich onderscheiden van anderen (een opvatting die in sterk contrast staat tot bijvoorbeeld de competitie in het schoolsysteem, maar dat terzijde) - en wanneer maar genoeg mensen dat zeggen ga je je er ook wel naar schikken. Natuurlijk, als iedereen een collectivistisch systeem accepteert is dat toch geen enkel probleem, zou je zeggen; bovendien wordt de mythe dan vanzelf bewaarheid. Maar het punt is nu juist dat Japan NIET collectivistisch is. Men gelooft dat het zo is, en als gevolg daarvan schikt men zich naar wat van hem verwacht wordt. Tegelijkertijd werkt het als een excuus om geen individuele verantwoordelijkheid voor zaken te hoeven nemen - het 'daar zorgen de instanties wel voor' syndroom. Maar in feite is de Japanse samenleving sociaal straatarm. Japan is een kapitalistische maatschappij, waarin de leden van de maatschappij overal aangesproken worden in hun rol als consumenten. Individuele Japanners schikken zich in het gebrek aan persoonlijke vrijheden - in ruil daarvoor kunnen ze in alle vrijheid de bevrediging van hun persoonlijke behoeften nastreven in hun hoedanigheid als consument. Sociale controle is er nauwelijks. Sociaal beleid verdwijnt als sneeuw voor de zon wanneer het even wat minder gaat met de economie (waar hebben we dat eerder gezien?). Liefdadigheid wordt overgelaten aan enkele particuliere christelijke instellingen. Japanners zijn eerst en vooral consumenten, uit op producten - het wordt tijd dat iemand hier die luchtbel van de 'collectiviteit' doorprikt.

De Japanse samenleving is in essentie indvidualistisch.



Waarom worden deze abstracte ideeen (homogeniteit, uniciteit en collectiviteit) over de mentaliteit van een volk door zoveel mensen kritiekloos geloofd, overgenomen en gebruikt als verklaring en legitimatie voor vele verschillende zaken?



Omdat ze functioneren als een ideologie. De politiek filosoof Althusser omschreef ideologie als volgt: "the representation of the subject's imaginary relationship to his or her real conditions of existence". Met andere woorden: bovenstaande mythen (the representation) verlenen het individu een manier om de eigen situatie (conditions of existence) te verklaren - en zo nodig te legitimeren (deze verklaring is de 'imaginary relationship').



Maar het gaat hier om meer dan alleen de psychologie van het individu. De ideologie is door het systeem gecreeerd en wordt, zoals ik heb aangetoond, daardoor in stand gehouden. Een van de voornaamste middelen hiervoor is de opvoeding. Japanse kinderen krijgen van jongs af aan te horen welke perceptie van hun land en van hun eigen identiteit als inwoner van dat land de juiste is. Als gedurende je gehele schooltijd hetzelfde beeld hiervan geschetst wordt, is het weinig verwonderlijk dat je dit als vanzelfsprekend gaat ervaren. Het ten twijfel trekken van het eigen referentiekader is per definitie bedreigend - dat staat los van de inhoud van dat referentiekader.



Een van de manieren waarop het Japanse schoolsysteem zijn ideologie plausibel maakt is door zijn representatie van de vaderlandse geschiedenis (de discussie over of geschiedenisboekjes nou wel of niet Nanjing moeten noemen, ofschoon zeer interessant, laat ik hierbij buiten beschouwing - ik wil slechts kort aanstippen dat de macht die ultranationalistische pressiegroepen hebben binnen het ministerie van onderwijs wel weer het een en ander zegt over het totalitaristische gezicht van het Japanse systeem). Deze representatie leunt op twee concepten: isolatie en verwesterlijking.



Mevrouw Boomeiland, de Japanse docente die het vak 'race and ethnic relations' verzorgt voor de internationale faculteit van de universiteit van Waseda, is goed op de hoogte van verschillende belangrijke en populaire theorieen binnen de antropologie en de politicologie. Wanneer zij over historische ontwikkelingen spreekt blijkt echter vaak dat ze minder op de hoogte is van verschillende interpretaties van de geschiedenis, als gevolg waarvan ze zich beperkt tot algemene statements. Een van de populairste mantra's die ze elk college wel enkele keren herhaalt is de zinsnede 'Japan, after 260 [sic] years of self-imposed isolation, became westernized.' De eerste idee, dat Japan gedurende de Tokugawa-periode geisoleerd was van de rest van de wereld, is niet waar. Natuurlijk, Britse, Spaanse en Portugese schepen waren niet welkom; maar er werd nog steeds handel gedreven met China, Korea, Ryukyu en Nederland. Dankzij deze contacten bleef Japan op de hoogte van politieke en wetenschappelijke ontwikkelingen wereldwijd. De idee van de isolatie werd door het Meiji-regime (het regime dat het Tokugawa-shogunaat opvolgde) gebruikt om het eigen beleid te onderscheiden van het eerdere beleid en zo te rechtvaardigen. Dat men nog steeds zo tegen deze periode in de geschiedenis aankijkt komt omdat het een uitstekende basis verschaft voor de idee van de uniciteit van het Japanse volk, alsmede de fundamentele verschillen met anderen ('we waren eeuwenlang geisoleerd, dus moeten we wel anders zijn').



Zoals de idee van de isolatie historisch weinig accuraat is, is de idee van de 'verwesterlijking' dat ook. In de tweede helft van de negentiende eeuw nam Japan inderdaad in ras tempo technologische, militaire en wetenschappelijke kennis op. En inderdaad; men begon Europese kleding te dragen. En inderdaad, men ging zich ook als een imperialistische exploiteur gedragen (iets dat mevrouw Boomeiland verdedigt met de belegen uitspraak dat 'Japan geen keus had, wilde het bijblijven') in andere landen. Is dat verwesterlijking? Japan heeft altijd externe invloeden gekend (of die nou uit Korea, China, Nederland, de Verenigde Staten of Frankrijk komen), die een plaats hebben gekregen in de bestaande situatie en daarmee die situatie hebben veranderd - zoals nagenoeg elk land. Maar bij het proces van aanpassing aan de status quo wordt de externe invloed geinternaliseerd, en als zodanig een onderdeel van het systeem. Nog afgezien van de onzin dat er zoiets zou bestaan als een Westerse cultuur (wat is in 's hemelsnaam de overeenkomst tussen een homobar in Stockholm, een conservatief plattelandsdorp in Alabama en een onafhankelijkheidsbeweging in Baskenland?), is de idee dat Japan verwesterd is onjuist - kijk bijvoorbeeld naar de sociale omgangsvormen, de populaire cultuur, de religie, et cetera. Japan heeft vele externe invloeden succesvol geincorporeerd, dat wel - maar dat deed het reeds in de zevende eeuw, met de import van het Boeddhisme en het Chinese schrift, dus dat is niks nieuws.



Waarom dan dat idee van die 'verwesterlijking'? Het spreekt toch juist de idee van de uniciteit tegen?



Dat doet het niet. De idee van de 'verwesterlijking' functioneert als een nationaal minderwaardigheidscomplex. De klacht is dat Japanners 'gedwongen' werden te moderniseren (zelfs mevrouw Boomeiland, toch geen domme dame, zegt dat Japan geen keuze had) en daarbij westers te worden, terwijl ze toch zo fundamenteel anders zijn. Hierbij wordt de rol van slachtofferrol aangenomen - 'we moesten wel, en nu hebben we iets van onze Japanse ziel verloren' - een positie die altijd makkelijk is omdat ze de aandacht afleidt van de eigen verantwoordelijkheid (maatschappelijke misstanden zijn niet de schuld van slecht beleid, maar van de verwesterlijking van Japan; consumentisme, om een fraai voorbeeld te noemen, is volgens de gemiddelde Japanner te wijten aan Amerikaanse kapitalistische agressie, niet aan de gretige omarming van dit systeem door de Japanse overheid en bedrijven). Een dergelijke collectief beleefde slachtofferrol versterkt een gevoel van nationale eenheid. Bovendien verschaft het het systeem de perfecte gelegenheid een identiteit te creeren die nooit bestaan heeft - de 'echte' Japanse identiteit (het wezen van de Japanner) is gecorrumpeerd geraakt door de westerse invloeden. Men heeft heimwee naar een vaderland dat nooit bestaan heeft; men wil terugkeren naar het Japanner zijn (in het Japans spreekt men van 'furusato' (故郷 of 古里) - het bergdorp waar de voorouders vandaan komen, zeg maar). De Japanse identiteit kan zo geconstrueerd worden dankzij de idee dat deze verpest is door de externe invloeden.



Terwijl ik dit zit te schrijven, loopt er een man in politieuniform door de computerzaal. Niet om iets te doen, maar eenvoudig om mensen die hier stiekem zitten (mensen die niet aan Waseda studeren, en de account van iemand anders hebben geleend) angst aan te jagen. Big Brother is watching you.

Wednesday 10 November 2004

Sinaasappelsap

Het was een prachtige dag geweest. Het was een dag geweest die gevuld was met zwaaiende kinderen, fotograferende juffen, onzichtbare gouden bodhisattvabeelden, vrome handafhakkende en interreligieus converserende moslims, schoonheid in het subject, tijd in het moment, een sterkende maaltijdsalade, een liefdesfilm uit Hong Kong, een diepgaande vriendschap en bovenal dankbaarheid.



Maar aan het eind van de dag ging er iets mis. Gedurende een fractie van een seconde liet mijn doorgaans redelijk functionerende motoriek mij in de steek; terwijl ik aan het typen was stootte mijn onoplettende linkerhand het glas sinaasappelsap dat naast mijn laptop stond om, de inhoud daarvan over die laptop verspreidend. Het resultaat laat zich raden.

Leegte.



Een mengeling van zelfhaat en ongeloof hield mij enige tijd uit mijn slaap.



Vele met liefde en toewijding geschreven woorden, uren vol prachtige muziek, beelden van momenten uit het verleden; ze liggen in coma, en ik weet niet of ze weer tot leven gewekt kunnen worden. Natuurlijk, ik zal een expert opzoeken die mij misschien tegen een forse vergoeding kan helpen - maar ik vrees dat de sinaasappelsap reeds onherstelbare beschadigingen heeft veroorzaakt.



Ik zal de komende tijd dus helaas geen foto's op Torii Times kunnen plaatsen, en niet meer op mijn kamer kunnen schrijven en internetten.

Momenteel bevind ik mij in de computerkamer van de dormitory. De computers zoemen tezamen als waren zij een wespennest, en doen mijn oren suizen. Het Japanse toetsenbord staat mij niet toe accenten op letters te plaatsen. De louter hamburgers etende en meestal onderuitgezakt in de lounge hangende huislapzwans zit tegenover mij met zijn bleke hoofd te kreunen en te smakken achter een computer - klaarblijkelijk kauwgom kauwend.



Erger vind ik het dat ik nu geen muziek meer kan luisteren op mijn kamer, dat ik als ik opsta niet meer half slapend mee kan zingen met Franstalige smartlappen, dat ik als ik eenzaam ben niet meer die paar prachtige liedjes kan horen die mij weer dichtbij diegene brengen van wie ik hou, dat ik als ik studeer dat niet meer kan doen met vertrouwde piano- of gitaarklanken op de achtergrond.



Maar wanneer ik dan van een nieuwe vriend een mailtje krijgt waarin staat dat ik misschien daarvoor in de plaats kan luisteren naar de muziek in mijn eigen hart, dan kan ik niet anders dan dankbaar en gelukkig zijn. Op dat moment hoor ik weer die stem die zegt dat het niet zo belangrijk is over alles controle te hebben, en dat het niet zo erg is om soms iets achter je te laten.



De weg wandelt wel. Ook als er omgevallen bomen op liggen - we hoeven ze slechts te beklimmen, met speels gemak.



Vriendschap gaat over dat vertrouwen.

Friday 5 November 2004

Gekke wereld

Ik sta te wachten voor een stoplicht wanneer mijn mobiele telefoon 'It's a small world' begint te zingen, waarmee hij mij attendeert op het feit dat hij zojuist een e-mail heeft ontvangen. Meestal is het leuk om een e-mail te krijgen, maar in dit geval niet, aangezien de e-mail mij zegt dat Theo van Gogh, zelfverklaard beschermheilige van de politieke incorrectheid en de vrijheid van beledigingsuiting, op brute wijze om het leven is gebracht.



Wie haat zaait, zal haat oogsten, helaas - niet iedereen die onophoudelijk in de meest ranzige bewoordingen beledigd en gekwetst wordt is in staat daar zijn schouders over te blijven ophalen (ik zal hier niet deze bewoordingen herhalen; iedereen die het afgelopen jaar de Metro heeft gelezen weet waar ik op doel). Onder het zogenaamd fortuynistische motto 'alles moet maar gezegd kunnen worden' hebben lieden als Theo van Gogh, Geert Wilders en Ayaan Hirsi Ali zich met onvoorwaardelijke hulp van verscheidene vaderlandse massamedia de afgelopen twee jaar met vereende krachten ingezet voor het verspreiden van brede maatschappelijke angst voor en haat jegens de 'onverdraagzame' Islam (de pot verwijt de ketel dat hij zwart ziet, zou ik zeggen), iets waar zij helaas behoorlijk in geslaagd zijn.



Eén van de gevolgen van deze polarisatie is het feit dat enkele jongeren van islamitische achtergrond zich, klaarblijkelijk, in hun in identiteit bedreigd voelen; reden voor hen om zich op kleine schaal te organiseren in groepjes gefrustreerde individuen die niks beters te doen hebben dan zich in hun 'eer' (wat dat dan ook moge zijn) aangetast voelen. Wanneer één zo'n groepje de daad bij het woord voegt spreken politici en media direct van een 'extremistische organisatie' - dat bekt zo lekker, en bovendien zet het Nederland internationaal weer aardig op de kaart (zelfs de Japan Times vinden de gebeurtenis een drie kolommen tellend artikel met een fotootje waard). Van Gogh wordt pardoes gepromoveerd van ordinaire schreeuwlelijk tot groot onbegrepen visionair en martelaar voor de seculiere goden 'democratie' en 'vrijheid van meningsuiting'. De boze burgers mogen weer in alle vrijheid hun zondebokken uitkiezen en daar in collectieve verongelijktheid tegenaan schoppen. Massahysterie, ga uw gang!



De ironie is dat Van Gogh, nu hij vermoord is, eindelijk de invloed en aandacht gekregen heeft die hij zich altijd gewenst heeft. Tijdens zijn leven tot weinig meer in staat dan met modder gooien, heeft hij nu hij dood is plotseling de status van martelaar gekregen. Spanningen in de samenleving hebben weer een mooi excuus gekregen om zich verder te ontwikkelen. Hij krijgt zijn zin; met de angst zal ook de haat jegens de Islam verder groeien. Complottheorieën kunnen weer floreren.



Elke moord is verwerpelijk. Geen mens heeft het recht een ander mens het leven te ontnemen. Maar buiten dat waren de oppervlakkige, kwetsende en meestal onjuiste ideeën van Van Gogh een dergelijk martelaarschap simpelweg niet waard.





Het tweede bedrijf van de soap zal wereldwijd veel verstrekkender gevolgen hebben, vrees ik.



Alsof zijn regering door haar op onwaarheden gebaseerde, ontstellend kortzichtige buitenlandse politiek niet verantwoordelijk is voor het creëren van een machtsvacuüm in Irak dat kon leiden tot een guerillaoorlog met duizenden doden, daarmee anti-Amerikaanse sentimenten wereldwijd in enkele jaren tijd tot recordhoogte oppompend en op beangstigend effectieve wijze de voorwaarden voor verdere terroristische activiteiten scheppend, hebben 59 miljoen mensen de heer Double U Bush herkozen als president van hun land. Alsof zijn regering door haar absurde belastingverlagingen voor hen die reeds zeer vermogend zijn en soortgelijke boekhoudkundig onverstandige beslissingen niet verantwoordelijk is voor een enorm begrotingstekort, een gigantische werkloosheid, en een vrij dramatische waardevermindering van de dollar, hebben 59 miljoen mensen de heer Double U Bush herkozen als president van hun land. Alsof zijn regering door haar schaamteloze misbruik van de angst van de bevolking niet verantwoordelijk is voor de vernietiging van grondrechten van die bevolking op het gebied van privacy, persoonlijke vrijheid en rechtsgelijkheid hebben 59 miljoen mensen de heer Double U Bush herkozen als president van hun land.



Waarom? Omdat hij het bijbelboek Openbaring gebruikt als leidraad voor zijn internationale beleid? Omdat hij demonische zaken als abortus en homoseksualiteit uit wil bannen? Omdat hij door de miljarden die hij ten koste van andere zaken in het leger pompt de nationale veiligheid garandeert? Of simpelweg omdat hij een echte Amerikaanse jongen is, die de sterren en strepen in zijn hart en nieren heeft zitten, die een brok in zijn keel heeft bij het horen van het volkslied, en die er heilig van overtuigd is dat zijn volk door God uitverkoren is?



Omdat hij ten minste consistent is in zijn kortzichtigheid...?



En zo kan de Amerikaanse democratie zich langzaam omvormen tot een semi-totalitair systeem, waarin burgerrechten ondergeschikt worden gemaakt aan de veiligheid van het collectief - dat dat een schijnveiligheid is doet er niet toe, mensen geloven graag in dergelijke illusies. Zo kunnen de Verenigde Staten doorgaan met het rücksichtslos negeren van internationale verdragen op het gebied van mensenrechten, internationale rechtspraak en het broeikaseffect. Zo kan Irak zich langzaam omvormen tot een fundamentalistische staat - al dan niet via een bloedige burgeroorlog. Zo kan Gods naam verder misbruikt worden als legitimatie voor agressie en uitbuiting wereldwijd.



De wereld is een beetje gek.