1) ‘Shinto’ is een moeilijk te definiëren begrip, en verschillende definities corresponderen met verschillende politieke posities – een zekere diplomatieke bescheidenheid en afstand past dus de wetenschapper die deze verschillende definities wil bestuderen en vergelijken.
2) De ideaaltypische tegenstelling tussen emic en etic benaderingen, tussen religieus-theologische en empirisch-wetenschappelijke opvattingen, is in het geval van Shinto van weinig waarde – en in het geval van andere religies vermoedelijk ook. Ook wetenschappelijke definities en benaderingen zijn niet vrij van politieke agenda’s en vooronderstellingen. Wie zich bezighoudt met het bestuderen van concepten, narratieven en identiteitspolitieke strategieën heeft niet veel aan conventionele categoriseringen. ‘Wetenschappelijke’, ‘religieuze’, ‘politieke’, ‘populaire’ en ‘commerciële’ discoursen overlappen, beïnvloeden elkaar en lopen in elkaar over. Het concept ‘Shinto’ is een complexe, veelzijdige ideologische constructie, die zich weinig aantrekt van grenzen tussen genres. De klassiek geschoolde (godsdienst)historicus mag neerkijken op het gebruik van tekenfilms of populaire tijdschriften als onderzoeksmateriaal, ze spelen een centrale rol in de populaire beeldvorming aangaande Shinto, spiritualiteit, natuur, Japanse cultuur en nationale identiteit, en bepalen zo mede de ontwikkeling van de religie.
3) ‘Shinto’ is een religie zonder stichter, zonder heilig boek, zonder overkoepelend gezag, zonder voorgeschreven geloof en zonder dogma’s. Althans, zo luidt de mythe, die zorgvuldig discursief gecultiveerd wordt. In werkelijkheid bestaat er een uitgebreid normatief discours over wat Shinto is, c.q. zou moeten zijn, en is de ruimte voor afwijkende interpretaties en gedrag veel beperkter dan de mythe veronderstelt – binnen een institutionele context, tenminste.
4) Ondanks de klaarblijkelijke verschillen in interpretatie is Shinto in essentie een spirituele en rituele traditie die het Japanse volk op een dieper niveau verenigt, zo luidt een volgende, vaak gehoorde mythe. Deze mythe gaat voorbij aan de interne verscheidenheid van de Japanse bevolking, en maakt van Shinto een soort nationale civiele religie, met de keizerlijke familie als overkoepelend symbool. Deze opvatting heeft evidente politieke implicaties. Een invloedrijk deel van het Shinto-establishment vindt dat Shinto veel meer is dan louter een religie, maar een eeuwenoude traditie die het volk bindt (en het zodoende onderscheidt van anderen). Men pleit er daarom onder meer voor Shinto een andere juridische status te geven dan (andere) religieuze instellingen, en is niet vies van politiek lobbyspel.
5) De abstracte, ideologisch geladen term ‘Shinto’, en de connotaties die men daarbij zou kunnen hebben, zijn niet noodzakelijkerwijs relevant voor lokale heiligdommen, gemeenschappen en praktisanten. Met andere woorden: niet veel Japanners zouden hun eigen rituele gedrag en deelname in festivals definiëren als ‘Shinto’, evenmin als ze het ‘religieus’ zouden noemen.
6) De opvatting dat Shinto geen echte religie zou zijn wordt vaak geuit, zowel door mensen van binnen de traditie als daarbuiten. Hiervoor bestaan verschillende motieven, die de moeite van het analyseren meer dan waard zijn – maar dat een andere keer. Feit is evenwel dat het geheel aan instituties, rituelen en narratieven dat normaliter onder de term ‘Shinto’ geschaard wordt volledig valt binnen alle gangbare godsdienstwetenschappelijke definities en benaderingen van de term ‘religie’.
7) De discursieve constructie ‘Shinto’ is intiem verweven met ideologische en normatieve noties betreffende de aard, oorsprong en uniciteit van de Japanse natie. Uitzonderingen daargelaten wordt Shinto niet gezien als universele religie. Het staat iedereen vrij om te bidden of deel te nemen aan rituelen, maar fundamenteel is Shinto volgens de meeste ideologen iets voor Japanners, door Japanners. Hetgeen niet wil zeggen dat de rest van de wereld niets van haar kan leren, natuurlijk...
8) Het discours over Shinto als een ‘natuurreligie’ is van betrekkelijk recente datum, en de opvatting dat Shinto zou kunnen helpen bij het tegengaan van milieuproblematiek helemaal. Deze herinterpretatie van Shinto bouwt echter voort op reeds lang bestaande mythen betreffende de zogenaamde Japanse liefde voor de natuur, die het selectief combineert met geïmporteerde ecologische en holistische filosofieën.
9) Het begrip ‘natuur’ is even populair als vaag, en leent zich dus uitstekend voor allerlei projecties, in welke taal dan ook. Het concept ‘natuur’ is een historische constructie, en de associaties die we bij dat begrip hebben zijn cultureel bepaald en politiek relevant.
10) Natuur en milieu zijn in Europa tegenwoordig meestal linkse thema’s, en betrokkenheid bij milieuproblematiek wordt er doorgaans gezien als progressief. Het is daarom logisch om te veronderstellen dat dat elders ook het geval zou zijn, maar dat hoeft niet zo te zijn. Laten we het er maar op houden dat ‘natuur’ zich net zo goed leent voor conservatieve en nationalistische fantasieën als voor progressieve, wat zeker geldt voor Japan. Maar ook voor Europa, vroeger althans: lees Rousseau en Herder er nog maar eens op na. Het is mij een raadsel waarom conservatieve en nationalistische partijen in Europa natuur en milieu links hebben laten liggen, want het zijn potentieel perfecte categorieën voor het projecteren van de nationalistische verbeelding.
Wordt vervolgd.
No comments:
Post a Comment