Kennismaking met Japans pinksterchristendom

Japan is een land met een veelzijdige religieuze traditie. De meest invloedrijke religies hier zijn het Boeddhisme, dat in de loop van de geschiedenis verscheidene uiteenlopende specifiek Japanse vormen ontwikkeld heeft, en het Shintō. Beide religies hebben over het algemeen een niet-exclusivistisch karakter, en er is dan ook altijd tot op zekere hoogte sprake geweest van wederzijdse beïnvloeding. Daarnaast kent de Japanse religieuze traditie de nodige neo-confucianistische en sjamanistische invloeden. In de afgelopen anderhalve eeuw is hier nog een groot aantal nieuwe religieuze bewegingen bijgekomen. Binnen dit gehele Japanse religieuze spectrum is het Christendom relatief klein; getalsmatig, ten minste. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Zuid-Korea, waar meer dan een kwart van de bevolking christelijk is, is in Japan ongeveer één procent van de bevolking, ruim één miljoen mensen, aangesloten bij een christelijke kerk. Ondanks dit relatief bescheiden aantal leden kent het land een grote variëteit aan denominaties. Afgezien van de rooms-katholieke en verscheidene 'westerse' protestantse kerken die hier vertegenwoordigd zijn bevindt zich hier ook een aantal in de loop van de twintigste eeuw opgekomen zelfstandige Japanse christelijke bewegingen. Verscheidene van deze bewegingen zijn sterk beïnvloed door de wereldwijde opkomst van charismatisch - en pinksterchristendom. Deze kerken hebben, evenals andere nieuwe religieuze bewegingen, over het algemeen een eclectisch karakter, waarbij christelijke en traditionele volksreligieuze elementen gemengd worden. In dit artikel geef ik een korte beschrijving van de geschiedenis van het Christendom in Japan en van dergelijke zelfstandige pinksterbewegingen. Daarna doe ik verslag van het bezoek dat ik zelf recentelijk bracht aan een Japanse pinksterkerk.

Het Christendom werd in de zestiende eeuw in Japan geïntroduceerd door Portugese jezuïeten. Nadat de religie zich aanvankelijk relatief snel verspreid had, met name onder de bevolking en lokale landheren van het zuidelijke eiland Kyūshū, werd ze na de unificatie van Japan in de zeventiende eeuw en de invoering van een sterk isolationistische politiek door het heersende regime (het Tokugawa-shogunaat) om politieke redenen verboden, waarna christenen op bloedige wijze vervolgd werden. In de eeuwen hierna zou het Christendom in Japan (op een paar kleine zuidelijke eilanden, waar zich in het geheim een lokale Maria-cultus ontwikkelde, na) niet bestaan. Het zou tot de tweede helft van de 19^e eeuw duren voordat het land zich weer open zou stellen en christelijke aanwezigheid zou tolereren. In 1859 vonden de eerste missionarissen hun weg naar Japan, waarna in 1872 de eerste officiële kerk werd gesticht. In de daaropvolgende decennia vond als gevolg van westerse missieactiviteiten een bescheiden ledengroei plaats. Na een periode van strenge controle en restrictie onder het militaristische regime van de jaren ’30 en ’40 zette deze groei zich in de naoorlogse periode op kleine schaal voort. Momenteel is van de ruim één miljoen christenen in Japan zo’n veertig procent bij een katholieke, en zestig procent bij een protestantse kerk aangesloten.

Het grootste deel van de Japanse christenen is lid van een kerk die banden heeft met een niet-Japanse, meestal westerse, moederkerk. Dit geldt zowel voor katholieke als voor protestantse kerken. Dit mainstream Japanse Christendom heeft over het algemeen een vrij elitair, liberaal, vaak oecumenisch georiënteerd karakter. Echter, er heeft zich hier in de loop van de twintigste eeuw ook een aantal zelfstandige Japanse tradities ontwikkeld, die niet zelden op essentiële punten afwijken van dit mainstream, op westerse leest geschoeide, Christendom. De eerste zelfstandige Japanse christelijke beweging, de Mukyōkai (Nonchurch movement), werd gesticht in 1901 door Uchimura Kanzō. Deze beweging, die grote invloed uit zou gaan oefenen op latere Japanse christelijke bewegingen, wees elke vorm van kerkelijke organisatie en daarbij horende hiërarchie af; gelovigen kwamen bij elkaar in huizen en spraken als gelijken over hun geloof. Uchimura benadrukte de overeenkomsten tussen christelijke ethiek enerzijds en Aziatische tradities als het Confucianisme en het Reine Landboeddhisme, met zijn nadruk op verlossing door middel van oprecht geloof, anderzijds. Dit is een kenmerk dat door de latere bewegingen gedeeld zou worden; in plaats van het volledig afwijzen van de Japanse traditie proberen ze de continuïteit tussen deze traditie en de eigen beweging te benadrukken.

Een fraai voorbeeld hiervan is de Genshi Fukuin (Original Gospel) beweging, gesticht door Teshima Ikurō in 1948, die een sterk eclectisch karakter heeft. Enerzijds is deze charismatische beweging sterk gekleurd door het pinksterchristendom, compleet met een geloof in genezingen door de Heilige Geest en glossolalie; het zogenaamde spreken in tongen als teken van de aanwezigheid van de Heilige Geest. Daarnaast heeft ze een zeer nationalistische theologie die ervan uitgaat dat Japanners het uitverkoren volk zijn en die christelijke ideeën verenigt met Shintō-mythologie, en maakt ze gebruik van esoterisch boeddhistische rituelen als het lopen over vuur. Een soortgelijke beweging is de Sei Iesu Kai (Holy Ecclesia of Jesus), gesticht door Ōtsuki Takeji in 1946. Ook hier zien we een sterk op de Heilige Geest gerichte geloofsbeleving. Een interessant aspect van deze beweging is het feit dat zij een eigen, christelijke variant heeft ontwikkeld op de nembutsu (het herhaaldelijk aanroepen van Amida Boeddha binnen het Reine Landboeddhisme): een tiental vaste bijbelcitaten, waarin God over Zichzelf spreekt, wordt tijdens gebeden en diensten door de gelovigen continu als een mantra herhaald. Een ander voorbeeld van haar eclecticisme is de hoge mate waarin Joodse symbolen en rituelen gebruikt worden in kerkgebouwen en (speciale) erediensten – de beweging heeft tevens een sterk zionistisch karakter waar het (financiële) steun aan de staat Israël betreft.

Nadat ik vorig jaar het boek Christianity Made in Japan: A Study of Indigenous Movements (Honolulu, 1998) van Mark Mullins bestudeerd en enige tijd daarna tijdens een korte reis naar Japan een bijeenkomst van de Sei Iesu Kai bezocht heb interesseer ik mij in dergelijke vormen van niet-westers pinksterchristendom. Toen ik recentelijk door een Japanse vriendin van een vriend werd uitgenodigd om een bezoek te brengen aan haar kerk bedacht ik mij dan ook geen twee keer. Zodoende bezocht ik vorige week een mij tot dan toe onbekende, zelfstandige Japanse pinksterkerk in een voorstadje van Tōkyō. Dit is een weergave van dit bezoek.

De naam van de kerk, Sei Iesu Kyōkai (Heilige Jezus Kerk), lijkt op die van de Sei Iesu Kai, maar dat is toeval; er bestaat geen enkel verband tussen beide kerken. De stralend witte houten kerk, die zo van een plattelandsstadje in Alabama lijkt te zijn komen overvliegen, heeft een tuttig neptorentje met een groot houten kruis erop. Ernaast staan een joekel van een spar en een vlaggenstok met een blauw-wit-groen gestreepte vlag met, andermaal, een kruis. Wanneer we dichterbij komen komt het gejoel van buitenspelende kinderen ons tegemoet. We passeren een speelplaats vol verbaasd kijkende kinderen en betreden dan via een zijdeurtje de kerk. In een ruimte zo groot als een ruime collegezaal zitten zo’n driehonderd mensen met hun hoofd in hun handen op luide toon te brabbelen. Zo af en toe schiet er een stem de hoogte in, maar over het algemeen geschiedt het brabbelen vrij monotoon. Een angstaanjagend zoemend barabarabarabarabara danst door de ruimte, terwijl een paar mensen rondloopt met glaasjes wijn en stukjes brood die her en der aan oplettende brabbelaars worden aangeboden. Het is de eerste keer dat ik driehonderd mensen tegelijkertijd in tongen hoor spreken, en ik moet zeggen, het is een tamelijk indrukwekkend geluid.

Na deze eerste korte onderdompeling in de wondere wereld van de Heilige Geest gaan wij naar het huis achter de kerk, waar een speciale jongerendienst plaatsvindt. We doen onze schoenen uit, betreden het huis en gaan zitten. Behalve wij zijn er ongeveer vijftien andere mensen, iedereen ergens in de twintig. De dienst verloopt weinig anders dan wat ik gewend ben, zij het natuurlijk iets kleinschaliger. Tussen de vrolijke liedjes door houdt een hippe dertiger een vrij ongeïnspireerd verhaal over de plek waar wij ons heil kunnen vinden – het klinkt niet geheel onbekend. Echter, de oproep tot gebed leidt tot een nieuwe collectieve trance – zij het nu van slechts vijftien mensen – gevuld met een luid zoemend barabarabarabara. Ik dacht altijd dat glossolalie inhield dat men plotseling in staat was tot het spreken van vreemde, al dan niet heilige talen die sterk verschillen van de eigen taal. Maar ik bemerk dat de Heilige Geest netjes rekening houdt met het Japanse spraaksysteem; geen onuitspreekbare klanken, en geen gesloten lettergrepen. Toch aardig van die Heilige Geest dat Hij bij het spreken in tongen geen tongenbrekers de revue laat passeren.

Het interessantste deel van de dienst vindt plaats na afloop ervan. Het eerste wat de hippe dertiger doet na het uitspreken van de laatste ‘amen’ is het voorlezen van de regels van de kerk. Niet alleen wordt er expliciet gezegd dat het niet is toegestaan om te trouwen met iemand die geen lid is van de Ware Kerk, er wordt er ook gezegd dat elke vorm van afgodenverering ten strengste verboden is, inclusief het bezoeken van heidense bouwwerken. Dat laatste lijkt mij tamelijk lastig in een land waar overal tempels en heiligdommen zijn, en ik vraag de hippe dertiger hoe dit zit. Is een bezoek aan historisch en architectonisch zeer waardevolle gebouwen verboden? Hij vertelt me dat hij zelf zeer geïnteresseerd is in traditionele architectuur, en dat hij daarom ooit eens een bezoek heeft gebracht aan een tempelstadje. Kort daarna werd hij ziek… Met een veelbetekenende blik kijkt hij me aan. Vervolgens vertelt hij over de christelijke minister-president die ooit het belangrijkste Shintō-heiligdom in Ise bezocht en daar tot de kami (Shintō-goden) gebeden heeft. Hij stierf kort daarna… ‘Daarom?’ vraag ik naïef. ‘Dat durf ik niet te zeggen’, antwoordt de hippe dertiger peinzend. De jongens en meisjes naast ons knikken met grote ogen. Vervolgens komen zij zelf met soortgelijke voorbeelden van de Toorn des Heeren. Ik vraag een meisje wat ze doet als ze naar een museum gaat en daar Boeddha-beelden ziet. ‘Dan loop ik snel door en zeg tegen mezelf: “dit is kunst, dit is kunst”.’

Het moet lastig zijn, als fundamentalistisch christen in Japan te leven. Vandaar zeker dat op belangrijke religieuze plaatsen in Japan (inclusief het keizerlijk paleis) rituelen hebben plaatsgevonden om Satan uit te drijven… Hoe het ook zij, duidelijk werd wel eens te meer hoezeer dergelijke gemeenschappen angst benutten als middel om de gemeenschap bij elkaar te houden.

Het lijkt erop dat de Sei Iesu Kyōkai weliswaar een zelfstandige Japanse kerk is, maar een minder eclectisch karakter heeft dan enkele van de hierboven genoemde bewegingen. De kerk heeft evenals die bewegingen een sterk sektarisch karakter in haar afwijzing van andere kerken en andere religies, maar heeft op het eerste gezicht minder elementen van de Japanse religie in zich opgenomen. Op het eerste gezicht. Want toen ik na afloop verder sprak met het meisje dat me uitgenodigd had, bleek dat er wel degelijk alternatieven zijn voor bepaalde rituelen voor overleden voorouders, om maar eens wat te noemen. Of deze kerk, evenals sommige andere kerken, ook aan postuum dopen doet, weet ik niet. Ook niet of de rituelen voor voorouders op dezelfde dagen en jaren uitgevoerd worden als binnen het Boeddhisme. Maar dit zijn zeker zaken die nog de moeite van het uitzoeken waard zijn.

Insjallah, natuurlijk.