Boeddhisme en beeldvorming

Ik vind Trouw wel een leuke krant. Ze hadden een paar jaar geleden weliswaar een flirt met neoconservatieve verlichtingsretoriek, maar daar zijn ze inmiddels gelukkig van genezen. De paar rechts-simplistische columnisten die ze nog in dienst hebben hebben gelukkig niet kunnen verhinderen dat de krant haar traditionele politieke positie weer heeft ingenomen: confessioneel doch geëngageerd, een tikkie links van het centrum. Aan Trouw heeft het in elk geval niet gelegen dat het CDA afgelopen zomer zijn Faustiaanse pact met de Bende van Wilders gesloten heeft - de meeste commentatoren waren mordicus tegen.

Een tijd lang noemde de krant zichzelf 'misschien wel de beste krant van Nederland'. Dat is ze natuurlijk niet, want dat is al sinds jaar en dag het NRC Handelsblad, dat grosso modo de beste opiniestukken heeft, en het meeste diepgang biedt op het gebied van buitenlands en wetenschappelijk nieuws. Daar staat tegenover dat Trouw aanzienlijk meer aandacht heeft voor een onderwerp dat mij persoonlijk interesseert: religie. De krant heeft vaak artikelen over religieuze onderwerpen, en interviews met interessante religieuze persoonlijkheden. Het is reden voor mij om regelmatig even een kijkje te nemen op de website.

De redactie van het religiekatern is overduidelijk beïnvloed door de pluralistische aanname dat er een aantal gelijkwaardige wereldgodsdiensten bestaat, die in essentie allemaal gericht zijn op het goede (zelf-realisatie en vreedzame coëxistentie). Dat is een aanname die sympathiek mag ogen, maar niet noodzakelijkerwijs empirisch juist is. De pluralistische agenda leidt nogal eens tot het projecteren van bepaalde waarden en concepten op tradities en ideologieën die dat niet noodzakelijkerwijs rechtvaardigen. Hineininterpretierung, in goed Nederlands. Het leidt ook tot essentialisme.

Dit blijkt overduidelijk uit de manier waarop Trouw-journalisten plegen te schrijven over het boeddhisme. Er is geen enkele religie waarover zoveel mythen en misvattingen bestaan als het boeddhisme - met uitzondering van de islam, misschien. Maar in tegenstelling tot de islam, waarover voornamelijk negatieve stereotypen bestaan, wordt het boeddhisme geassocieerd met allerlei positieve waarden. De religie zou pacifistisch zijn (ik kan u zo een handvol voorbeelden geven van het tegendeel); spiritueel en gericht op zelfrealisatie, middels meditatie bijvoorbeeld (een zeer eenzijdig beeld - 'boeddhisme' in Azië gaat over het uitvoeren van de juiste rituelen voor het welzijn van de gemeenschap door daartoe bevoegde religieuze functionarissen, bijvoorbeeld het reciteren van soetra's om dolende geesten te pacificeren); egalitaristisch en individualistisch (nog zo'n fantasie - de sangha (de boeddhistische gemeenschap) moet staat en natie beschermen, en maatschappelijke en economische ongelijkheid rechtvaardigen, niet omverwerpen!) en zelfs, Here bewaar me, niet-theïstisch (wat men u ook verteld mag hebben, de overgrote meerderheid van 's werelds boeddhisten bidt wel tot de boeddha - en ook tot goden, bodhisattva's en voorouders).

Recentelijk gaf Trouw ongewild twee voorbeelden van hoe verkeerde aannames kunnen leiden tot verkeerde beeldvorming. Vanochtend stond er een artikel op de website met de titel 'Boeddhistische monniken bidden voor gedode dieren'. Het artikel ging over een 'gebedsbijeenkomst' in Seoul naar aanleiding van het recente afslachten van 1,6 miljoen dieren in verband met mond- en klauwzeer. "De boeddhistische rituelen zijn bedoeld om de zielen van de dieren te begeleiden. De monniken bidden ook voor een vredige dood voor de honderdduizenden dieren die afgemaakt worden wegens de virus-uitbraak", zo staat er. Vervolgens wordt de link gelegd met dierenwelzijnsorganisaties en dierenrechtenactivisten, alsof die direct verbonden zouden zijn aan deze boeddhistische rituelen.

Onder het artikel is gereageerd door lezers. De volgende reactie is exemplarisch voor het totale gebrek aan kennis over zowel boeddhisme als Korea. Het getuigt evenwel van een gedegen kennis van romantische fantasieën aangaande 'oosterse filosofie', dat meer respect voor de natuur zou hebben dan het 'westerse' christendom, waardoor het niettemin langzaam gecorrumpeerd wordt: "In het boedhisme kunnen dieren altijd nog op meer respect en mededogen rekenen dan in het christendom. De vraag is of de Koreanen vanuit hun levensfilosofie tot bezinning zullen komen en een inspirerend voorbeeld kunnen worden voor ons, of dat zij steeds meer consumenten worden net als wij en dieren als producten zonder gevoel en ziel gaan beschouwen waar men mee mag dan wat men maar wil."

Ten eerste: Korea heeft een aanzienlijke christelijke minderheid, van dertig à veertig procent, dus de dichotomie oosters boeddhisme versus westers christendom gaat daar a priori niet op. Ten tweede: er zijn weinig landen ter wereld die zo vegetariër-onvriendelijk zijn als Korea. Het is vrijwel onmogelijk om er vegetarisch te eten. Alleen al het stellen van de vraag kan ertoe leiden dat je met kwade stem een restaurant uitgestuurd wordt. Of en hoe vaak boeddhistische monniken en priesters in Korea vlees eten weet ik niet (in Japan is het een vrij algemeen geaccepteerd gebruik), maar leken doen dat over het algemeen wel, hoe gelovig ze ook mogen zijn. Zo er al sprake is van religieus vegetarisme is dat omwille van monastische leefregels en het vergaren van religieuze verdienste, niet omdat aan dieren menselijke eigenschappen en gevoelens worden toegeschreven. Ten derde: dat handjevol dierenrechtenactivisten dat vermeld wordt in het artikel heeft vermoedelijk geen enkele band met de tempels - de associatie is misleidend. Ten vierde: het 'bidden' voor de geesten van gedode dieren is volstrekt normaal in Oost-Azië, en heeft helemaal niks te maken met bezorgdheid om 'dierenwelzijn' (een modern concept, dat de meeste Aziaten volstrekt vreemd is). Het heeft te maken met angst dat de geesten van die beesten gaan ronddolen. Anderhalf miljoen geesten kunnen namelijk een hoop chaos en ongeluk veroorzaken. Die geesten moeten middels offers, wierook en het reciteren van soetra's gepacificeerd worden - niet omdat ze zielig zijn en men medelijden met ze heeft, maar omdat men bang is dat ze anders lastig worden. Het projecteren van essentialistische mythen aangaande de boeddhistische 'filosofie' op concrete rituele praktijken leidt dus tot volstrekt onjuiste conclusies.

Een ander voorbeeld van een artikel dat direct door de mand zou vallen in om het even welk eerstejaarscollege culturele antropologie of godsdienstwetenschap, al was het alleen maar vanwege de titel 'Geloof en bijgeloof in Burma', gaat over religieuze praktijken in Myanmar. Het is geschreven door ene Minka Nijhuis, en is een typisch voorbeeld van de vreemde menselijke neiging meer waarde te hechten aan ongefundeerde vooronderstellingen dan aan empirische gegevens. De zaken die Nijhuis in Myanmar heeft aangetroffen - het geloof in de magische kracht van de stoffelijke resten van een populaire boeddhistische abt, bijvoorbeeld - zijn niet in overeenstemming met wat ze in haar boekjes gelezen heeft over 'het boeddhisme', en worden dus afgedaan als bijgeloof. Nu is 'bijgeloof' sowieso een problematisch, normatief concept, dat uitgaat van een kunstmatige, typisch protestantse tegenstelling tussen 'puur' geloof en irreële aberraties. Maar zelfs als we de term accepteren dringt zich de vraag op waar deze mevrouw de arrogantie vandaan haalt om te kunnen zeggen wat 'echt' boeddhisme is, en wat niet.

De volgende zin is veelzeggend: "Over die verdwijning [van die stoffelijke resten] doet een verhaal de ronde waaruit duidelijk blijkt hoe diep geworteld het geloof van Burmezen in andere krachten dan die van de boeddhistische leer is." Hoezo 'anders dan de boeddhistische leer'? Volgens wie? De zaken die Nijhuis afdoet als 'bijgeloof' zijn reëel bestaande, concrete vormen van 'boeddhistische' religieuze praktijken. Waarom moet daar in neerbuigende terminologie over gesproken worden? Waarom wordt ontkend dat dergelijke praktijken en geloven nu juist centraal staan in de religieuze beleving van veel mensen?

Ook de veronderstelling dat er zoiets zou kunnen bestaan als een 'mengvorm' van boeddhisme en animisme, zoals beschreven onderaan het artikel, is volstrekt misleidend. Het gaat uit van het bestaan van een ideaaltypische essentie van het boeddhisme, een 'pure' vorm zo je wilt, die gecorrumpeerd zou zijn geraakt door 'syncretisme' en lokale invloeden. Maar een dergelijk onderscheid is volstrekt niet empirisch. Dit abstracte 'boeddhisme' mag bestaan in schoolboekjes, filosofische verhandelingen en de verbeelding van sommige (Europese) boeddhisten, maar heeft weinig te maken met de daadwerkelijke religieuze praktijken (vroeger en vandaag) in 'boeddhistische' landen - noch met de betekenissen die mensen er daar aan plegen te geven.

De conclusie mag duidelijk zijn. 'Het' boeddhisme bestaat niet, en al helemaal niet in de vorm die nogal wat Europese journalisten, gelovigen, geïnteresseerden én wetenschappers voor ogen hebben. De mythe van de sociaal en politiek geëngageerde, op zelfverwerkelijking gerichte 'levensfilosofie' die men op de term 'boeddhisme' geprojecteerd heeft komt slechts in zeer beperkte mate overeen met de complexe, veelzijdige religieuze realiteit in zogenaamd boeddhistische landen, maar kleurt onze beeldvorming daarover volledig. Wie 'boeddhisme' echt wil begrijpen, dient de volgende drie zaken te onthouden: 1) het is een volstrekt heterogene religie, die bestaat uit een aantal stromingen die weinig met elkaar gemeen hebben; 2) rituele praktijken zijn belangrijker dan 'geloof' of 'filosofie' - vorm is belangrijker dan inhoud, sterker nog: de vorm is de inhoud; en 3) enkele prominente uitzonderingen daargelaten is de sangha overwegend sociaal en politiek conservatief, en gericht op de instandhouding van bestaande structuren, niet op de omverwerping daarvan.

Maar misschien begrijp ik het allemaal wel verkeerd, omdat ik nog niet verlicht ben. Dat kan natuurlijk ook.