"Does not the most enlightened philosophy teach us to mistrust man? The optimal being, the supreme creature, the natural aristocrat of the living world? Man who - when, exceptionally, he becomes his true self - can bring about excellence, yet also bring about the worst. A slayer of monsters, and forever a monster himself...
So I ask myself the question: could the religions I study teach us the art of killing the dragon in our flesh? This diabolical presence, buried within us yet constantly surfacing: is this the original sin I was taught about as a child?
I detest the notion of a new dawn in which Homo Sapiens would live in harmony. The hope this Utopia engenders has justified the bloodiest exterminations in history.
Can we never learn this lesson and recall it in fear every time we stop and look at ourselves? Our tragedy on earth is that life is subject to influences from above, and we can no more revisit the mistakes of yesterday than the sand can avoid being wiped clean as the tide pours in upon it."
Uit: François Bizot, 'The Gate'.
"Wohin ist Gott? rief er, ich will es euch sagen! Wir haben ihn getötet, – ihr und ich! Wir alle sind seine Mörder! Aber wie haben wir dies gemacht? Wie vermochten wir das Meer auszutrinken? Wer gab uns den Schwamm, um den ganzen Horizont wegzuwischen? Was taten wir, als wir diese Erde von ihrer Sonne losketteten? Wohin bewegt sie sich nun? Wohin bewegen wir uns? Fort von allen Sonnen? Stürzen wir nicht fortwährend? Und rückwärts, seitwärts, vorwärts, nach allen Seiten? Gibt es noch ein Oben und ein Unten? Irren wir nicht wie durch ein unendliches Nichts? Haucht uns nicht der leere Raum an? Ist es nicht kälter geworden? Kommt nicht immerfort die Nacht und mehr Nacht? […] Gott ist tot! Gott bleibt tot! Und wir haben ihn getötet! Wie trösten wir uns, die Mörder aller Mörder?"
Uit: Friedrich Nietzsche, 'Die fröhliche Wissenschaft'.
Ik beloofde u enige tijd geleden dat ik voortaan voornamelijk over mooie dingen zou schrijven, en de lelijke dingen te verzwijgen. Die belofte ga ik nu reeds breken. Ik kan niet anders. De dingen die ik gezien en gelezen heb hebben me door elkaar geschud. Ik wil mijn gedachten en gevoelens delen, maar nergens vind ik een luisterend oor, laat staan een paar warme armen.
Ik ben eenzaam in de grote stad. Phnom Penh is druk en ruw en vol van leven. Ze snauwt je af en slaat je neer, om je even later vriendelijk toe te lachen. De musea van de hel bevinden zich er naast bruisende markten en trendy restaurants. Phnom Penh is een stad die zichzelf continu tegenspeekt.
Deze week is het proces begonnen tegen Kang Kek Iew, beter bekend als Kameraad Duch. Hij was de leider van de Tuol Sleng gevangenis in Phnom Penh, waar tienduizenden mannen, vrouwen en kinderen gevangen gehouden en gemarteld werden, voordat ze gedeporteerd werden om buiten de stad vermoord te worden. Hun 'misdaden': ze kwamen uit de stad, ze waren hoogopgeleid, ze spraken vreemde talen, ze hadden gewerkt voor eerdere regeringen, ze droegen brillen, ze waren monnik, ze werkten in ziekenhuizen, ze waren etnisch Cham of Maleis of Chinees of Vietnamees, ze hadden contact gehad met Vietnamezen, ze kwamen uit Europa, hun gezicht stond iemand niet aan, ze waren er van beschuldigd niet in de Revolutie te geloven. Hun teennagels werden uitgetrokken, waarna hun tenen overgoten werden met alcohol. Ze werden ondersteboven gehangen, met hun hoofd in een emmer mest. Hun kinderen werden voor hun ogen vermoord. Ze bekenden alles wat hun beulen maar wilden horen. En Duch was de baas.
Het proces tegen hem is deze week begonnen. Dertig jaar hebben de nabestaanden erop moeten wachten. Dertig jaar waarin de leiders van de Revolutie, de architecten van de genocide, niet berecht werden. Dertig jaar waarin de grote leider Pol Pot, de man die meer dan twee miljoen mensen vermoordde, rustig in Thailand van zijn oude dag mocht genieten, tot hij in 1998 stierf. Dertig jaar waarin de verdreven Rode Khmer leiders de steun hadden en wapens kregen van een onwaarschijnlijke coalitie bestaande uit China, de VS en Thailand, verenigd in hun afkeer jegens de Vietnamese bevrijders - de Rode Khmer vertegenwoordigde 'Kampuchea' in de Verenigde Naties tot in de jaren negentig. Dertig jaar waarin rode landmijnen nog dagelijks slachtoffers maakten. Dertig jaar waarin slachtoffers en beulen naast elkaar leefden, bang voor represailles, bang voor de buren.
En wat staat er in de Phnom Penh Post, het krantje dat de westerse expats en ontwikkelingswerkers lezen om op de hoogte te blijven van wat er op de wereld en in Cambodja gebeurt? Het hof heeft geen geld meer, en haalt het einde van de maand niet. Het hof heeft godverdomme geen geld meer! Waar is al dat geld dat de VN erin gepompt hebben gebleven dan? In wiens bloedbevuilde broekzakken zijn de yen en de euro's nu weer verdwenen? Cambodja is een corrupt rotland, waar zwendelaars en profiteurs de verschrikkelijke geschiedenis en het collectieve schuldgevoel van 's werelds rijke landen misbruiken om bergen ontwikkelingsgeld los te peuteren, om een deel daarvan in eigen zak te steken. Hoe kun je in godsnaam rechtspreken in een land waar recht louter bestaat in theorie?
De Rode Khmer was opgericht door een groepje jonge intellectuelen. Ze hadden in Parijs gestudeerd, ze hadden Marx bestudeerd, ze bewonderden Mao. Ze creëerden een grandioze mythe, waarin het platteland van Cambodja werd voorgesteld als een utopisch paradijs, en de onopgeleide Khmer boeren als pure modelburgers, niet gecorrumpeerd door buitenlandse invloeden. Aanvankelijk werkten ze samen met de communisten in Noord-Vietnam, maar al gauw maakte de samenwerking plaats voor paranoia, en een extreem anti-Vietnamese, racistische ideologie. Ze streden tegen de militaire dictatuur van Lon Nol, die gesteund werd door de Verenigde Staten. Ze werden geprezen door linkse intellectuelen in Europa, door die naïeve Mao-aanbidders die nog altijd heil verwachtten van het rode boekje - door onze ouders dus. Ze recruteerden plattelandstieners om voor hen te vechten. Ze 'bevrijdden' hun Khmer broeders door iedereen die niet meewerkte te vermoorden.
Phnom Penh werd ingenomen op 17 april 1975. De hele stadsbevolking werd opgedragen direct te vertrekken. Zij die niet direct vermoord werden, werden verplaatst naar plattelandsdorpen. All animals are equal, but some animals are more equal than others - de Rode Khmer leiders zorgden wel dat ze het zelf goed hadden, de 'oorspronkelijke' dorpsbewoners hadden nog bepaalde privileges, maar de 'nieuwe' mensen, zij die uit de steden kwamen, moesten als slaven werken, dag in dag uit, veertien uur per dag. Geld werd afgeschaft. Scholen werden afgeschaft. Openbaar vervoer, vrije tijd, muziek, gekleurde kleding, medische zorg, verliefdheid - het werd allemaal afgeschaft. Rijst werd geëxporteerd naar China, in ruil voor wapens en brandstoffen. De bevolking stierf van de honger, terwijl Pol Pot Vietnam aanviel en zijn burgers structureel liet executeren. Welkom in Utopia.
Geloof niemand die de waarheid zegt te kennen. En kijk uit voor mensen die het medicijn voor een betere wereld zeggen te kennen. Macht corrumpeert genadeloos, zeker als ze in handen komt van bange mensen. Ideologie vaart wel bij angst. Maar de prijs is groot. Dit dictatoriale regime pleegde genocide op zijn eigen volk. Links Europa zag en hoorde niets. De Verenigde Staten ook niet - die waren druk bezig hun Vietnamese wonden te likken. De enige die iets deden om de moordpartijen van de Rode Khmer te stoppen waren de communistische broeders uit Vietnam - uitgelokt door de paranoia en het racisme van Pol Pot. Ze vielen Cambodja binnen, en bevrijdden de bevolking, in 1979. Het kwam voor veel mensen te laat.
Phnom Penh huist twee gruwelijke musea. De eerste is Tuol Sleng, de voormalige school die gevangenis werd, het slachthuis van de Duch. Wand na wand hangt vol met portretfoto's van de slachtoffers. Ze kijken met bange ogen, met doffe ogen, met schreeuwende ogen. Foto's zeggen veel, martelwerktuigen ook. Dat ding daar, daar werd iemands hoofd in geklemd. Het oorspronkelijke prikkeldraad hangt er ook nog. Mijn keel snoert zich dicht. Ooit speelden hier kinderen. Toen werd er een hel van gemaakt, waar mensen andere mensen zoveel pijn deden als ze maar konden. Bange jongens kregen wapens in hun handen, en lieten de duivels in zich ontwaken. De lucht in de school weegt zwaar. De smekende stemmen worden niet gehoord. De tranen kunnen nergens heen.
Het tweede museum bevindt zich vijftien kilometer buiten de stad, op de plek waar tienduizenden mensen vermoord en in massagraven gegooid werden. De Killing Fields van Choeung Ek, zo heet het hier. In het midden staat een stoepa, gevuld met honderden ingeslagen mensenschedels.
De plek is godgeklaagd vreedzaam. Waarom laat U vogeltjes fluiten en bloemen bloeien in de hel? Legt U dat eens uit! Als U vogeltjes kunt laten fluiten en bloemen kunt laten bloeien, waarom kunt U Uw kinderen dan niet beschermen tegen de demonen binnenin hen?
Maar God antwoordt niet. Hij is immers dood.
Ik fiets terug naar de stad. Fietsen in Phnom Penh is geen sinecure, gezien het feit dat Cambodja een land is zonder verkeersregels. Maar je krijgt er handigheid in. Als ik het centrum bereikt heb, fiets ik doelloos verder. Ik kom bij het plantsoen achter het nationale monument. Het is zondagnamiddag, en het is er een drukte van belang. Mensen badmintonnen. Ze voetballen. Ze houden speelgoeddingetjes hoog. Ze joggen. Ze wandelen. Ze kletsen. Ze flirten. Ze kopen balonnen voor hun kinderen. In een fontein wordt een ware lichtshow gehouden, compleet met dansend water. De mensen lachen.
Cambodja leeft. De littekens mogen groot zijn, Cambodja leeft.
En de kinderen in het internetcafé spelen joelend hun oorlogsspelletjes.
Eerdere reacties:
ReplyDeleteReinier, 23 februari 2009:
E-yo Aike,
Wat een pessimisme, wat een pessimisme, die gruwels in ogenschouw nemend is dat helaas echter wel begrijpelijk.
Tja, Herman van Veen, de keizer onder de mooie koningen, zei het al: "de wereld is niet mooi". Maar gelukkig gaat die tekst door: "Maar jij kunt haar een beetje mooier kleuren." Dat is zo goed als alles. Ik zou alleen nog 1 dingetje aan zijn koniklijke tekst willen toevoegen. De wereld is niet mooi, maar hij is ook niet lelijk. Hij is simpelweg. En inderdaad, wij kleuren hem, en dat kun je als Pol Pot doen, onderweg God "dodend", of door een vriendelijke glimlach.
Het belangrijkste is echter dat "God" niet door ons te doden is, ze valt met onze wandaden, maar staat net zo snel weer op met onze glimlach. Ze is waar wij zijn. En als wij geloven dat "God" dood is is ze dat ook: pessimisme levert ons niets op. Dus wees naief, wees een idealist en keep the spirit alive!
wieger, 24 februari 2009:
Hallo Aike.
Wat een verhaal.
Het doet mij denken aan de de verhalen van Soltseniskin,de auteur van de Goelag Archipel.
Tijdens het bewind van Stalin is er ook VEEL gebeurd in de Sovjet,achter de Oeral.
Ander onderwerp......prettige fietstochten in het land zonder verkeersregels.
moi.
herman de Heer, 25 februari 2009:
Aike, allereerst bedankt voor je fantastische vertellingen (Rante Pao met name en je verhaal over Zending)
Naar aanleiding van je Campuchea-verhalen het volgende:
Freud, Darwin en Maslow kunnen veel verklaren over "De Duivel" in elk mens.
Ik zag een reactie van iemand, dat je de werkelijkheid kunt kleuren (Herman van Veen) via de glimlach of de tronie en dat je niet zo pessimistisch moet zijn. Ik ben het wel met je gevoel eens, maar bedenk ook eens de getallen van W.O. 2 ten opzichte van Cambodja.:
Wereldoorlog 2:
6 miljoen Joden, 20 miljoen Russen, 0,2 miljoen Amerikanen, 14 miljoen Duitsers, 1 miljoen politieke gevangenen: communisten, homo's, imbecielen en zigeuners.
Je ziet dan ook dat Rusland Hitler heeft verslagen!
Uit deze miljarden encounters is het voor te stellen dat je 1 ontmoeting gaat zien in een film bijv.. Welk een mis-understanding ligt er dan op de loer! Amerikaans soldaat vrijt met Italiaanse Mussolini-adept. Terwijl normaal, gemiddeld je een Duitse S.S.-soldaat verkracht en vermoord Oekraïense boerin, zou moeten zien.
Wij krijgen vandaag of morgen een folder van de Doornbossen en ark-bouwers van de E.O.:
Schepping of Evolutie.
Belachelijk. Alle dieren passen niet in de ark en de tapir, capibara, ijsbeer en pinguïn waren er vast niet bij
Knevel heeft zich uitgesproken om Genesis niet letterlijk nemen. En nu wordt hij verketterd in evangelische/baptistische kringen. In plaats van de Evolutie als Geschenk/Werktuig van God te zien.
Let wel als Agnost (hij die het niet zeker weet) meen ik:
1. dat als God niet bestaat, moet hij uitgevonden worden. Maar dan wel inclusief en niet exclusief.
2. evolutie is bewezen, in geologie, sterrenkunde, natuurkunde (C 14), chemie.
3. de oerbang is niet bewezen, evenmin als het bestaan van 1 god of meerdere goden.
4. de kans dat er (intelligent soms) leven buiten de aarde bestaat is:
Melkwegstelsel 100 miljard sterren, er zijn 1 miljard stelsels, dus 100.000.000.000 keer 1.000.000.000 = 100.000.000.000.000.000.000 zonnen, onze zon heeft 8-9 planeten, zeg 10 en je komt uit op 1000 maal miljoen, maal miljoen, maal miljoen planeten. Overal kan/kunnen "mensen", "goden" wonen. Zie ook Kant met "Kategorische imperatief".
De kans dat er 1 GOD is, wordt enorm klein, polytheïsme lijkt meer voor de hand te liggen, in die zin dat een intelligent operator van een andere planeet onderdeel uitmaakt van zijn planeetbevolking. Einde Monotheïsme dus
5. Ik zie nu al 5 keer naar Belgische serie over van Spanje naar Mekka, overal hetzelfde: jaloezie, vrouw minderwaardig, je mag wel Islamiet worden maar geen Koptisch Christen enz. en ALLES STAAT IN DE KORAN. Dus wetenschap, normen en waarden, economie, alles. Plus wie niet in Mohammed (zelfde Christus) gelooft, komt in de hel. Ook Gallileo is niet verdisconteerd. Leuk om te vragen aan al die lui wie er in de hel komt!
6. Ik ben Agnost, ik weet het niet of hij bestaat, 1 ding is zeker: Alles wat we niet rationeel kunnen verklaren is God of Duivel of Heks.. Merkwaardig hoe dat terrein van spoken, heksen tovenaars, waarzeggers, ziekten en paddenstoelen enz. is verminderd.
7. Als God almachtig is waarom vernietigt hij dan niet de duivel op voorhand? Is Duivel ook een God, ongeveer net zo sterk?
8. Waar zijn al de profeten gebleven? In het O.T. wemelt het ervan?
9. Al die Concilies en Synodes, als ik daar persoonlijk bij was geweest met mijn huidige kennis, zou ik dan altijd hetzelfde gestemd hebben als de Meerderheid? En waarom is dat nu de officiële leer in dogma's en artikelen? Plus Inquisitie, marteling en vuurdood? Cambodja- parallel.
10. Je zegt mijn ouders en hun tijdgenoten ( en dus ik) waren voor Marx en dus voor Pol Pot. Dat is absoluut niet waar. In die tijd waren we enorm idealistisch, geloofden in de maakbaarheid van de samenleving,maar snapten echt niks van dat Maoïsme, van gedwongen vernedering van intellectuelen naar het platteland en de fabriek. Het enige wat we leuk vonden was zijn zwempartij en zijn gedichtjes, maar met vraagtekens. Wij kozen toen in het Neo-marxistische huis niet voor Trotskisten, Postbuscommunisme, Anarchisme en Maoïsme, maar voor een soort Syndicalisme. Dus zeker niet Duits; met Bader/Meinhof & minder Dutschke, maar meer wel: voor Parijs en Vietnam, met een machts-verbinding tussen intellectuelen/hoofdarbeiders en handarbeiders/werklozen. Zie ook geschiedenis Pim Fortuyn!!! Wij waren idealistisch (ideologisch) en heilig overtuigd dat de maatschappij . ingericht kon worden volgens intelligent, ratiomeel-sociaal-psychologisch design en economische rechtvaardigheid.
10. Dat martelen waar je over spreekt is van alle eeuwen. Ik snap het niet. Heeft het met IQ te maken, met SM, dominantie-drift,, met Jagers en Wapenhandelaars, met Maslow's laagste niveau van overleven?
Is dat financieel oplichten van grote groepen werknemers e..a. via Maedof en Stanford (en voor mij persoonlijk de heer Koch) ook niet een vorm van dit zelfde karaktertrekje? Graaien tot oneindige rijkdom, tot op je sterfbed, ten koste van je medemens? Bill Gates snapt dat wel en weet dat er 2500 kinderen per dag sterven bij gebrek aan schoon drinkwater alleen.
11. Lammert (Fenna's vader) zei altijd:: Alle oorlogen zijn Godsdienstoorlogen en daaronder ligt verborgen Economische belang, de honger naar rijkdom en dominantie. Dus Kruistochten, Kolonialisme, Zending en Imperialisme zijn in zijn ogen allemaal ten principale Godsdienstoorlogen. Ik voer dit ook aan omdat je ooit zei dat Islam-fundamentalisten geen doelstelling-programma hadden. een soort nihilisme. Ze hebben dat wel:: weg met westerse, christelijke, kapitalistische en anglo-saksische invloeden.
12. Die Belg van punt 5, Moeten wij nu het geloof van domme veeboeren en herders van 2-6 millennia geleden serieus nemen? Ja, natuurlijk, die geloven zijn echt, maar de ideeën over hoe de wereld in elkaar zit, kloppen van geen kanten en ook de exclusieve houding t.o.v. andere geloven is ondemocratisch, c.q dictatoriaal/fundamentalistisch/terroristisch.
13. Stammen we van de apen af? Ja, natuurlijk, dit ligt ietsje moeilijker, apen hebben zelfbewustzijn maar geen "geweten" (?). Een ding is zeker: Van de miljoenen organismen is de mens een enorm latertje.
Libellen 325 miljoen jaar oud, Dino's 70 miljoen, Vogels 165 miljoen, De mens slechts 1 miljoen hooguit. Op een schoolbord van 4 x 1 meter komt de mens op het rechterbord terecht en wel op het uiterste rechter-blikrandje van 1 cm., als echt de laatste. Maar ja, we zijn de laatste, maar ook de super machtigste!
14. Moeten we alles in de geschriften, de Koran, de Bijbel, zien als Mythe/Legende? Is er sprake van een Intelligent Design (I.D.)?
Kijk Methusalem is oud geworden, maar geen 1000 jaar, de Ark van Noach kon niet alle dieren en planten bevatten, een braambos kan niet branden (behalve als dat die ene plant met terpentine is), een zee wijkt niet uiteen, behalve als er een tornadomachtige wind opsteekt, Jezus kan niet op het water lopen enz. enz. Veel van wat de patriarchale herdersstammen wisten, was IQ 40 nu, maar hun geloof kan wel: geloof 100 % zijn natuurlijk Er lijkt zeker sprake te zijn van een I.D.
15. Alle (natuur)volken kennen een scheppingsverhaal en erkennen een god, of meerdere goden. Het scheppingsverhaal van de Joden is derde graads afgekeken
16. De kans dat God bestaat is groter dan 50 %, er is meer tussen hemel en aarde, er schijnt zoiets te komen als intuïtieve intelligentie.
17. Normatief kunnen we volstaan met de 10 geboden en de Bergrede en natuurlijk ook daarbij de Sharya, bidden, vasten, aalmoezen, Mekka en ….
18. De sterfelijkheid van de mens is een gegeven, we willen oneindig oud worden, als een God. Is er leven voor ons leven of, en erna??
19. Ik ben voor vrijheid op alle terreinen , uitgezonderd economie. Dus meningsuiting, kunst, cultuur en mensenrechten hartstikke goed, maar de ondernemingsgewijze productie met maximalisatie van de winst en concurrentiedwang verwerp ik. Zie huidige crisis.
Herman.
Gerrie, 27 februari 2009:
Een prachtige uiteenzetting van jou Herman als recatie op Aike's verhaal. Heel helder.
Bedankt voor het delen van je zienswijze op deze manier met ons.
Ik werd dermate verdrietig van Aikes verhaal dat ik geen woorden kon vinden..
Aike, 2 maart 2009:
Hartelijk dank voor jullie reacties op mijn verhaal.
Ik had net een uitgebreide reactie geschreven, maar de computer liep vast - het zal ook eens niet - en hopla, al mijn woorden waren verdwenen. Shit. Maar ik zal kort samenvatten wat ik net geschreven heb.
Reinier: bedankt voor het zo adequaat samenvatten van mijn theologie. God is fundamenteel afhankelijk van ons. Wij kunnen Hem doden, en dat doen we ook, keer op keer. Maar wij kunnen Hem ook tot leven brengen, en zo de wereld een beetje mooier kleuren.
Op elke dood volgt een wedergeboorte. Zelfs de hel is eindig - er bloeien bloemetjes tussen de mensenbotten, zag ik. Een verschroeide aarde geeft meer tarwe dan een mooie aprilmaand, zong Brel. Daarom vieren we Goede Vrijdag en Pasen, het feest van dood en wedergeboorte. Daarom aanbidden de hindoes Shiva, de god die verwoest, omdat ze weten dat de verwoesting nieuwe leven mogelijk maakt.
Mijn verhaal was zwart, maar tussen het zwart was ruimte voor een glimpje hoop, in de beschrijving van het Cambodja nu, dat leeft en bruist. Als ik louter pessimistisch was geweest, had ik dit verhaal niet geschreven. Als ik niet zou geloven in de mogelijkheid van het goede, zou ik niet zo kwaad en verdrietig worden door de confrontatie met het kwade in ons. Echte pessimisten zijn cynisch en apathisch. Ik blijf geloven in de mogelijkheid dat mensen leren van hun fouten. Ik blijf idealistisch.
Maar het gevaar van idealisme is dat het de neiging heeft de eigen idealen te verabsoluteren. Idealisme kan verworden tot absolutisme, tot een monster, als het niet bereid is zijn eigen uitgangspunten kritisch tegen het licht te houden. Daarom pleit ik voor de erkenning van de subjectiviteit van idealen, voor een idealisme dat zichzelf niet heilig maakt, maar bescheiden is.
Daarom geloof ik niet in de maakbaarheid van de samenleving. En dat brengt me bij de reactie van Herman (waarvoor ook dank!). Daarin verschil ik waarschijnlijk van jullie toendertijd - ik denk niet dat we de perfecte samenleving ueberhaupt zouden moeten willen. Pogingen om de perfecte samenleving te creeren hebben in het verleden tot groot bloedvergieten geleid - en doen dat nog (zie bijvoorbeeld Afghanistan). De samenleving is niet maakbaar, en niet perfect - net zomin als de mensen die haar maken tot wie ze is. Ik wantrouw 'totaaloplossingen', die claimen het wondermiddel tegen alle problemen te hebben - of dat nu religieus, economisch of anderszins ideologisch is. Ze stellen de samenleving voor als eenvoudig, en de problemen als eenduidig. Maar dat zijn ze niet. Ideologieen mythologiseren de samenleving, om zo het heil dat ze beloven te legitimeren. Maar samenlevingen zijn veel te complex voor zulke kant-en-klaar-oplossingen.
Dat wil niet zeggen dat ik een vergaand liberalisme voor sta. Evenals jij geloof ik niet in de regulerende werking van de vrije markt. Dus ik ben wel degelijk voor politiek ingrijpen - op economisch gebied, op milieugebied, op het gebied van sociale zekerheid en algemene voorzieningen, et cetera. En daarbij heb ik ook bepaalde idealen die ik belangrijk vind. Maar een stuurbare samenleving is wat anders dan een maakbare...
Je hebt veel gezegd over religie. Met sommige van je punten ben ik het eens, andere zou ik willen nuanceren. Het voert iets te ver om nu een voor een op al je punten in te gaan (ik heb ook nog een verhaal te schrijven over wat ik de afgelopen week zoal gedaan heb...). Maar ik zou willen voorstellen om deze zomer in de nabijheid van een kampvuurtje verder van gedachten te wisselen!
Aike