Hoe Gods Gouden Licht van Japan naar Nigeria ging

Mijn fascinatie voor Japanse religies begon toen ik op vijftienjarige leeftijd vijf weken te gast was in een huis waar men tweemaal daags een kwartier lang continu de eerste regel van de Lotus Sutra reciteerde. In het altaar hing een fraaie kalligrafie. Daarvoor stond de foto van de wijze stichter, prominent naast die van grootvader. Eenmaal bezochten we het regionale hoofdkwartier, waar we gezeten op onze knieën voor een heel groot altaar met een hele grote kalligrafie een langere passage uit de Lotus Sutra reciteerden. Men vertelde mij over boeddhistische wereldvrede en over de vele educatieve activiteiten die men ontplooide, en ofschoon ik nog niet bekend was met de categorie 'nieuwe religieuze beweging' begreep ik na een tijdje dat deze beweging niet representatief was voor het Japanse boeddhisme in het algemeen, en er een uitgesproken eigen filosofie en identiteit op nahield. Later zou ik leren dat veel Japanners een tamelijk ongenuanceerd negatief beeld hebben van deze religieuze groep, die zichzelf Soka Gakkai noemt.

Mijn interesse was gewekt, en tijdens mijn studie en latere reizen zou ik mij verder verdiepen in en verbazen over de wonderbaarlijke variëteit aan religieuze uitingen die het moderne Japan herbergt. Van het buurttempeltje met het Hello Kitty-monument voor overleden huisdieren tot het van nationalistische symboliek overlopende Yasukuni-heiligdom, van een prachtig historisch tempelcomplex met een metershoog boeddhabeeld tot een klein houten schrijntje op een bergtop, van een touw om een eeuwenoude boom tot een met mos begroeid bodhisattvabeeld naast een verlaten bospad, van de waarzegger aan de kant van de weg tot het festival waarbij de godheid onder luide muzikale begeleiding door de buurt gedragen wordt, van de pinkstergemeente met een gekalligrafeerde bijbeltekst naast het kruis tot de kitscherige trouwkapel in een winkelcentrum, van de gigantische tempel met het gouden dak op de plek waar de aarde geschapen werd tot de kleine moskee in een voorstadje van Tokyo...

Het is even zinloos het Japanse religieuze palet te beschouwen als één enkel systeem, als te proberen de veelheid aan uitingen onder te brengen in kunstmatige categorieën als 'boeddhisme', 'shinto', 'christendom', 'volksgeloof' (alsof bepaalde religieuze gebruiken wel volwaardig zijn en andere niet, en alsof je populaire gebruiken überhaupt zou kunnen scheiden van wat er gebeurt onder de vlag van geïnstitutionaliseerde vormen van religie - wat een flauwekul) en, daar hebben we hem, 'nieuwe religieuze bewegingen' (of, erger nog, 'culten' of 'sektes' ). De laatste categorie is mijns inziens net zo misleidend als de één na laatste, daar hij ten onrechte suggereert dat er een essentieel onderscheid zou bestaan tussen de praktijken en ideeën van oudere, reeds sinds lange tijd geïnstitutionaliseerde religieuze tradities enerzijds, en die van 'meer recente' (wie bepaalt overigens wat recent is?) zelfstandige religieuze groepen anderzijds. Hoppa, we gooien de Jehova's Getuigen en de Soka Gakkai en de Unification Church en Aum Shinrikyo en de Bahai en de Bhagwans allemaal op één hoop, en we noemen ze 'nieuwe religieuze bewegingen' en ontwerpen theorieën en classificatiemodellen en organiseren aparte collegereeksen om die categorisering te legitimeren, en voor je het weet is een academische subdiscipline geboren die gebaseerd is op de valse premisse dat de studie van deze groepen een apart veld van studie dient te zijn omdat het een ander type religie is. Kan iemand mij vertellen waarom het door de Dalai Lama gepropageerde internationale Tibetaans boeddhisme (een interessante contradictio in terminis, maar dat terzijde), de Salafiyya, de processies voor de Maria van Guadeloupe, de vrijgemaakt gereformeerde kerk, de Ghanese parkeergaragekerk en Khomeini's constructie van een politieke sjiitische islam géén nieuwe religieuze bewegingen zouden zijn? Precies: omdat ze geïncorporeerd zijn in en/of algemeen gezien worden als deel uitmakend van een grotere 'wereldgodsdienst' - en dus worden ze bestudeerd door mensen uit andere subdisciplines, die andere theorieën op ze loslaten. De kunstmatige scheiding tussen de zogenaamde nieuwe religies enerzijds en ontwikkelingen die onder grotere paraplu's geschaard worden anderzijds wordt zo door de academie bevestigd. Onnodig te zeggen dat de eerste groep bij de goegemeente allerlei negatieve connotaties oproept (materialistisch, geld- en machtbelust, onbetrouwbaar, indoctrinerend), hetgeen voor de tweede groep niet per definitie het geval is, al is het alleen maar omdat deze - terecht - nooit als homogene groep beschouwd wordt. Waarom dan zouden we 'nieuwe religieuze bewegingen' wel als aparte, min of meer homogene categorie beschouwen, terwijl we daarmee in feite de agenda van de relatief machtige geïnstitutionaliseerde tradities (die gebaat zijn bij dit kunstmatige, essentialistische onderscheid, en bij negatieve beeldvorming ten aanzien van hun concurrenten) ondersteunen?

(Voor zover dit eerste stapje richting een deconstructie van de categorie 'nieuwe religieuze beweging'. Ik hoop dat ik niet al te veel lezers heb weggejaagd met dit betoog, dat wellicht relevant zou kunnen zijn voor beoefenaars van de godsdienstwetenschap, maar ongetwijfeld minder interessant gevonden wordt door wie mijn weblog leest om een beeld te krijgen van hoe het leven van een student in Londen eruit ziet. Vergeeft u mij mijn theoretische uitstapje, ik kon het niet laten. Beschouwt u het voorgaande maar als een iets te uitgebreide inleiding tot het eigenlijke verhaal, dat nu volgt: )

De Leer van het Gouden Licht werd halverwege de negentiende eeuw gesticht door een eenvoudige boer uit de prefectuur Okayama. Een grimmige godheid maakte de arme man ziek omdat hij geen rekening gehouden had met de complexe rekenmodellen die zeggen dat je, als je een bepaalde leeftijd hebt, op de zoveelste van die en die maand ergens niet mag komen. Hij zag zijn fout in en bad voor genezing. De goedmoedige godheid vergaf hem zijn dwaling, genas hem, en werd vervolgens gepromoveerd tot enige God in een monotheïstische kosmologie. De voormalige boer richtte zich voortaan op zijn gebeden en op het verspreiden van zijn geloof. Zijn volgelingen zagen hem als een middelaar tussen God en de wereld, en hij kreeg de nieuwe naam Konko Daijin (Grote Heer van het Gouden Licht). Zijn religie, de Konkokyo (Leer van het Gouden Licht), zou in de daaropvolgende honderdvijftig jaar uitgroeien tot een beweging met ruim 400.000 leden en 1600 kerken - voornamelijk in Japan, maar ook in andere landen van de wereld. Ze wordt gekenmerkt door een vrij tolerante en niet-exclusivistische houding jegens andere religies, een sterk ethische inslag waarbij grote concepten als 'wereldvrede' niet geschuwd worden, een priesterschap dat openstaat voor zowel mannen als vrouwen, een religieus leiderschap gebaseerd op erfopvolging, aan shinto ontleende offer- en reinigingsrituelen, en een aan het mahayana-boeddhisme ontleend bodhisattva-ideaal.

Gisteren vond de jaarlijkse Londense bijeenkomst van Konkokyo-aanhangers en geïnteresseerden plaats. Zondagochtend om 10 uur beginnen met een workshop over Gods gouden licht, het lijkt wel een kerkdienst. Ik slaag er wonderwel in om ongeveer op tijd te komen, hetgeen voor een niet-ochtendmens als ondergetekende een niet geringe prestatie is - zeker als je bedenkt dat het me ook nog lukt mijn overhemd en pantalon te strijken en een kom ontbijtgranen naar binnen te werken. In een klein vergaderkamertje van een Londens hotel zit een ietwat timide ogende bebrilde Japanse man van een jaar of veertig met een fraaie donkergele stropdas. Hij kijkt me ietwat verbaasd aan wanneer ik binnenkom en me voorstel, maar heet me daarna hartelijk welkom. Hij is priester en werkt voor het internationale bureau van de Konkokyo, en is voor de gelegenheid uit Tokyo overgevlogen. Naast hem zit een eveneens Japans vrouwtje van middelbare leeftijd met dikke brillenglazen. Ze draagt een volledig dichtgeknoopte witte blouse en daarover een donkerblauw vest, en ziet eruit alsof ze zo rechtstreeks uit de jaren vijftig is komen aanwandelen. Ze blijkt woonachtig te zijn in Zuid-Duitsland, en is pas recentelijk priester geworden. Behalve ondergetekende zijn er twee gasten, en in de loop van de ochtend zullen er nog drie bijkomen. Allen zijn Japanse dames van middelbare leeftijd of ouder die reeds decennialang in Engeland woonachtig zijn. Tijdens de workshop, die in het Japans gehouden wordt, wordt aan de hand van enkele citaten uit het Heilige Boek en latere commentaren gesproken over 'vrede in je omgeving' en 'vrede in je hart' als weg naar wereldvrede. Al vrij snel echter grijpen de dames, die vriendinnen van elkaar blijken te zijn, de gelegenheid aan om te spreken over hun lichamelijke kwaaltjes en om te filosoferen over de incompatibiliteit van de Japanse geest met de boze gaijinwereld, die toch telkens weer onvoorspelbaar blijkt te zijn. Gelukkig weet de man met de gele stropdas het gesprek af en toe nog een beetje op geloofszaken te brengen, maar hij is duidelijk niet opgewassen tegen de dames. De enige van hen die wel over geloofszaken lijkt te willen praten (een ander zal mij later toefluisteren dat het geloof haar niet zoveel kan schelen, maar dat ze de jaarlijkse reünie wel op prijs stelt omdat ze dan haar vriendinnen weer eens ziet) heeft het steeds over 'Meneer Konko' wanneer ze eigenlijk God bedoelt, en ik krijg de indruk dat de verhouding tussen God en Zijn middelaar niet altijd bij iedereen even duidelijk is - maar ach, dat geldt voor het christendom natuurlijk ook, dus dat hoeft geen belemmering te zijn voor succes.

Na de lunch (bestel nooit een broodje met tonijn en kaas maar dan zonder kaas in Engeland bij een Oost-Europese serveerster die slecht Engels spreekt, want ze brengt je doodleuk een klef broodje vol kaas en zegt dan dat je niets kunt bestellen dat ook maar enigszins afwijkt van het menu, en daar betaal je dan zeven euro voor, en ook al is een van de Japanse dames natuurlijk zo gul om de gehele rekening voor haar rekening te nemen, het blijft een bizarre combinatie van Brits regeltjesfetisjisme en Oost-Europese ongastvrijheid) is het tijd voor de eigenlijke eredienst. We krijgen gezelschap van een Amerikaans-Japanse dame die bevriend is met de andere dames maar er vanochtend niet was omdat ze geen Japans spreekt, een Engelse dame die hetzelfde college volgt als ik en een voorliefde heeft voor Japans theater, en een grote, knappe Nigeriaanse man van een jaar of veertig die voor het tweede jaar op rij een Konkokyo-bijeenkomst bijwoont.

Het vergaderkamertje is een klein kerkje geworden. De stoelen staan in rijen, en een tafel is omgetoverd tot een heus altaar. Hij staat vol met vazen bloemen, een fruitschaal met een grote ananas en appels en bananen en glimmende paprika's in de eerste vier kleuren van de regenboog en aardappels en spitskool, pakken vol biscuitjes, potten jam en ingemaakte vruchten, flessen wijn en kokers met pringles. De beide priesters hebben een witte jurk aangetrokken over hun kleren, dragen een eveneens wit smurfenmutsje en houden een houten staafje in hun hand. Hun kleding lijkt erg op die van shinto-priesters, en de symboliek van wit als de kleur van rituele reinheid is evident. De dienst bestaat uit het gezamenlijk reciteren van verschillende gebeden (enkele in het Japans, enkele Engelse vertalingen), het zingen van een lied, een stil gebed en een simpele maar optimistische preek waarin gesteld wordt dat iedereen in staat is te handelen met het hart van God. In het midden van de dienst gaat iedereen een voor een naar voren om God te begroeten middels een buiging, viermaal te klappen (het klappen voor de godheid is een shinto-gebruik, maar bij shinto-heiligdommen klapt men meestal twee keer), en Hem een bloem te geven. Het geheel is aangenaam gemoedelijk, en ik vraag me andermaal af wat het nut is van de categorie 'nieuwe religieuze beweging' wanneer daar zowel deze vriendelijke shinto-christendom mix als radicaal apocalyptische geïsoleerde clubjes onder vallen - wat hebben ze in vredesnaam met elkaar gemeen...?

Na afloop van de dienst hebben we een groepsdiscussie. De beide priesters hebben hun rituele kleding uitgetrokken, en zijn weer de meneer met de gele stropdas en de mevrouw met het blauwe vest. We beginnen met een voorstelrondje. Wanneer het de beurt is aan de Nigeriaanse meneer, gebeurt er iets merkwaardigs. Hij zegt dat de Leer van het Gouden Licht ambitieuzer moet zijn, en dat men moet overwegen om de religie naar Nigeria te brengen en Nigerianen te bekeren, en dat hij daarmee wel wil helpen. De gelovige mevrouw die steeds God en de stichter door elkaar haalt maakt bezwaar: Meneer Konko wilde weliswaar dat alle mensen zijn boodschap hoorden, maar de rituelen en gebeden zijn toch echt Japans, en een nieuwe religie is niet direct het eerste dat Afrika nodig heeft, we moeten ze eten en kleren brengen. Dat is de cue die de Nigeriaanse man in staat stelt de discussie volledig te gijzelen. Hij reageert met een vlammend maar volstrekt onsamenhangend betoog waaruit blijkt dat hij reeds bezig is met het inzamelen van kleding, en dat de leiders daar corrupt zijn, en dat zelfs in Lagos mensen creperen van de honger, en dat hijzelf in de gevangenis heeft gezeten omdat hij kritische artikelen schreef en demonstraties organiseerde, en dat het christendom en de islam in Nigeria alleen maar mensen uitbuiten, en dat tachtig procent van de kerken in Engeland in handen is van Nigerianen die de opbrengsten van collectes in hun eigen zak steken, en dat je alleen maar folders hoeft te verspreiden met een uitleg van waar de Leer van het Gouden Licht voor staat en met telefoonnummers en dat mensen je dan vanzelf zullen opbellen. De mevrouw lijkt overtuigd; ze stelt in elk geval dat Meneer Konko toch echt wilde dat alle mensen zijn boodschap hoorden en dat we de mensen in Afrika moeten helpen. De dame met het blauwe vest doet haar best het Engels van de Nigeriaanse man te volgen en maakt aandachtig aantekeningen. De man met de gouden stropdas kijkt vertwijfeld, maar is niet bij machte de discussie een andere kant op te sturen. De andere dames hebben geen benul van het feit dat hier een discussie gevoerd wordt die direct raakt aan de existentiële spanning tussen lokale traditie enerzijds, en universele ambities anderzijds. Ze luisteren aandachtig naar de Nigeriaanse man en kleppen als kippen mee over hoe erg de mensen in Afrika het toch wel niet hebben en over hoe corrupt sommige religies toch zijn (natuurlijk wordt de Soka Gakkai er bijgehaald), zonder zich te realiseren dat hier iemand zit met een uitgesproken politieke agenda. Eén van hen mengt zich niet in het gesprek - te oordelen naar haar blik is zij zich wel bewust van wat hier gaande is.

Wat wil je, beste man? Waarom heb je in godsnaam een religie nodig om je eigen sociale en politieke agenda ten aanzien van je geboorteland in te verpakken? En waarom acht je deze religie daarvoor geschikt? Zijn motieven worden mij niet duidelijk. Is hij werkelijk zo naïef om te geloven dat wanneer je een nieuwe religie implementeert, deze gevrijwaard zal blijven van de corruptie, het machtsmisbruik en het nepotisme dat je in andere religies vindt? Denkt hij werkelijk dat de sympathieke pluralistische ethiek van een kleine Japanse religie een verschil kan maken in een complex land als Nigeria? Of heeft hij andere motieven? Ik kom er niet uit, ook al gaat de discussie een uur lang verder over hetzelfde onderwerp, en ook al worden dezelfde ideeën en drogredenen meerdere malen herhaald.

Wanneer ik na afloop van de discussie nog even een praatje maak met de priester, blijkt dat hij zich ook ongemakkelijk voelde bij het gesprek. Ik krijg niet de indruk dat hij staat te trappelen om naar Nigeria te gaan en daar als een missionaris de Leer van het Gouden Licht te gaan verspreiden.

Ik krijg drie plastic tassen vol fruit, paprika's, koekjes en pringles mee naar huis. En een mooie bos bloemen.

Wat een dag.