Anders zijn

Mocht u uit mijn vorige verhaal de conclusie getrokken hebben dat ik op het punt sta mij te bekeren, dan kan ik u geruststellen. Ik weet het, ik heb soms impulsieve buien, maar ik kan u verzekeren dat voor ik mij bekeer tot een religie die van mij verwacht dat ik elke morgen voor dag en dauw opsta omwille van een gebed, voortaan de wijn laat staan, en afscheid doe van een dierbaar stukje huid, ik het nodig acht eerst eens lange tijd goed na te denken. Ik hou van de islam om de eenvoud en kracht van het geloof, om de fantastische mystieke poezie, om de schoonheid van het collectieve gebed, en om de kunst en architectuur. Maar ik weet niet of ik me helemaal kan vinden in alle regels, wetten, verboden, geboden en voorschriften die moslims zichzelf en elkaar opleggen - misschien heb ik iets teveel Nietzsche gelezen, om vrijwillig een dergelijke manmade slavenmoraal te omarmen. En ik hou al helemaal niet van de toon waarop sommige moslims de absolute waarheid plegen te claimen, en de morele zelfingenomenheid waarmee ze vervolgens neerkijken op de 'ongelovige' Ander, en op zogenaamde 'niet echte' moslims. Ik dacht altijd dat alleen God kan oordelen - maar sommige roomser-dan-de-Paus moslims denken daar klaarblijkelijk heel anders over.

Voor de duidelijkheid: Maleisie is een land waar de islam veel invloed heeft op het publieke leven, wellicht meer dan in de meeste landen in het Midden-Oosten. Islamitische instellingen hebben veel macht. Sharia-rechtbanken hebben vergaande bevoegdheden. Religieuze minderheden worden gedoogd, zolang zij geen herrie schoppen en de economie draaiende houden, maar ze hebben zich te schikken naar de conservatieve moraal van de meerderheid. Vrouwen worden de facto verplicht een hoofddoek te dragen. De accijns op alcohol is bizar hoog (een klein biertje is duurder dan een bioscoopkaartje, of een bed in een dormitory). Grote westerse films worden gewoon vertoond, maar liefdesscenes worden opzichtig weggeknipt, zo merkte ik - alsof Hollywood niet braaf genoeg is (jammer, een sappige seksscene tussen Nicole Kidman en Hugh Jackman had die film misschien nog enigszins draaglijk gemaakt). Bekeerfoldertjes getuigen van de exclusivistische, intolerante versie van de islam die men wil verspreiden. De Saudische oliedollars doen hun werk naar behoren, zo lijkt.

De fundamentalistische islam is in essentie een discours van differentiatie. Het is gebaseerd op een mythische constructie van de 'ware islam' en zijn aanhangers, vroom en rechtschapen (die natuurlijk nooit echt als zodanig bestaan heeft of zal bestaan). Deze 'ware islam' wordt gecontrasteerd met het beeld van een immorele, verdorven Ander - de ongelovige, en de door hem gecorrumpeerde 'niet echte' moslims. De mythe van de pure islam laat geen ruimte voor pluriformiteit binnen de eigen traditie, voor een verscheidenheid aan interpretaties, of voor erkennig van de legitimiteit van het standpunt van de Ander. Het creeert zo een scherpe wij-zij dichotomie.

Nu is men in Azië bekend met dergelijke mythische constructies van alteriteit. Vaak hebben die een etnisch-nationalistisch karakter, zoals in het geval van Thailand en Japan (en wellicht China). Een unieke nationale identiteit (gebaseerd op traditie, religie, koningshuis, taal, spiritualiteit en, jawel, bloed) wordt discursief geconstrueerd, en vervolgens continu bevestigd. De eigen collectieve identiteit is iets unieks, dat wordt bepaald door geboorte. Het moge duidelijk zijn dat dergelijke ideeen een sterk racistische subtekst hebben. Het is dan ook geen toeval dat samenlevingen met een zo prominent etnisch-nationalistisch mythisch discours het vaak moeilijk hebben met minderheden; immers die problematiseren de mythen doordat ze verschillen van de geidealiseerde mainstream. Hun is dan vaak de keuze tussen assimilatie of marginaliteit.

Gerelateerd aan deze nationalistische discoursen, bestaat er een groter discours van differentiatie, prominent aanwezig in verschillende Aziatische landen. Dit discours bevestigt nationalisme, maar overstijgt het ook. De ultieme dichotomie is hier Oost-West. Er wordt eeen bepaalde pan-Aziatische identiteit verondersteld, en die wordt gecontrasteerd met 'het Westen' (dat niet nader gedefinieerd wordt). De westerling wordt voorgesteld als fundamenteel, a priori anders dan de oosterling. Dit is een existentiele alteriteit, die per definitie onoverbrugbaar is. De oosterling/Aziaat is, zo wil de mythe, in essentie onkenbaar. De Ander, of 'buitenstaander' (het is geen toeval dat woorden als farang en gaijin zo'n stigmatiserende werking hebben) kan nooit komen tot begrip van de oosterse traditie, want hij kan nooit volledig in het hart van de Aziaat kijken, zo is de aanname. Een Gadameriaanse dialoog, waarbij wederzijds begrip tot stand komt middels bewustwording van de eigen vooroordelen, is dus per definitie onmogelijk.

Soms kan een gesprek leiden tot een confrontatie. Een confrontatie kan je tijdelijk ongelukkig maken, maar toch het een en ander leren. Ik vond het leuk om uitgenodigd te worden voor een kop thee (was het niet Cat Stevens/Yusuf Islam die ons opriep toch vooral thee met elkaar te gaan drinken?). Ik raakte evenwel licht geirriteerd toen de jongen mij zelfbewust meedeelde dat mijn Aziatische vriendinnetje mij allleen wilde om mijn witte neus, en dat ze mij langzaam kapot zal maken, omdat het altijd zo gaat. Bedankt voor het 'advies', maar is niet elke individuele situatie anders? Toen begon hij over dat ik de frustratie van Aziatische jongens moest begrijpen (het 'ze pikken onze vrouwen in' sentiment), maar oh nee, ik zou het nooit kunnen begrijpen, want westerse mensen kunnen nooit Aziaten begrijpen (andersom was opmerkelijk genoeg geen probleem - hij studeerde niet voor niets communicatiewetenschap). Ik sputterde nog wat Gadameriaans tegen; er was toch een ontmoeting mogelijk, ik luisterde toch naar hem? Zo ervoer hij het niet - het feit dat ik zijn woorden niet klakkeloos aannam en zo naief was 'frustreerde' hem, zo zei hij. Het racisme in zijn argumentatie was evident en storend. Maar we bleven beleefd. We dronken immers thee.

Toen kwam de religie op tafel. Hij wilde weten of ze een hoofddoek draagt (neen, en God zegene haar lange zwarte haren), en of we gezoend hadden. 'Eh, ja.' Een vileine glimlach kwam op zijn gezicht. 'Zie je wel. Dat noemt zich moslim, maar ze is net als die andere meisjes. Een echte moslim zoent niet.' Oh kom op. 'Er is een verschil tussen regels en realiteit,' probeerde ik nog. 'Niet in Maleisie,' zei hij stellig. 'Ze is geen echte moslim.' 'En ik ben de moreel verdorven westerling die haar gecorrumpeerd heeft, zeker.' 'Ja, maar dat heeft ze zelf ook gedaan.' 'Oh kom op, waar staat dat, dat je niet mag zoenen? Staat dat in de Koran? "Thou shalt not kiss"?'

Zijn ogen schoten vuur. Kennelijk is het legitiem om anderen te veroordelen, om hun het recht op een eigen verhaal en ervaringen te ontzeggen, en om racistische bejegeningen goed te praten - maar kritiek op iemands religieuze moraal is een grote zonde. Hij beent weg en betaalt de thee. En ik? Ik geef hem wat hij wil: ik loop achter hem aan, en verontschuldig me. Nee sorry, ik wilde niet beledigen. Ik wil geloven in de dialoog. Maar ik bevestig simpelweg de mythe: ze zullen het nooit begrijpen, die westerlingen. Ze zijn moreel gedegenereerd. En ze proberen ons van het rechte pad af te brengen.

Ik dacht dat er maar één Rechter was. Waarom doen zoveel mensen dan, alsof ze op Zijn stoel zitten?

Het is een enkele anekdote, maar naar ik vrees niet een op zichzelf staande. Natuurlijk heb ik twee klassieke fouten begaan: 1) als je een persoonlijk verhaal met een vreemde deelt, kan hij er mee aan de haal gaan; en 2) als je op reis bent, is het gevaarlijk om je al te expliciet uit te laten over religieuze dan wel politieke zaken. Maar de ontmoeting maakte me een ding duidelijk: dat wanneer de in essentie racistische Oost-West dichotomie, zo prominent in Azie, een fusie aangaat met een moralistische 'ware islam' versus 'ongelovigen' dichotomie, twee differentiatiemythen elkaar versterken. De ene is cultureel-racistisch, de andere religieus-moreel. Ze zijn dus als het ware complementair. Dat maakt het tot een gevaarlijke combinatie, die kan leiden tot een volledige dehumanisering van de Ander - tot het punt dat hij niet langer gezien wordt als een mens die begrepen kan worden, en dus niet langer als iemand wiens leven waarde heeft.

Waar begrip wordt doodverklaard, viert de angst hoogtij. En waar de angst hoogtij viert, heeft de haat vrij spel.

Oppassen dus.

Tot slot dit. Begrijp me niet verkeerd: ook ik erken dat er grote verschillen zijn. Natuurlijk. Een reis door Azie is een lesje omgaan met 'anders zijn', neemt u dat van mij aan. Ook ik zie de miscommunicaties, de vooroordelen, de verschillende achtergronden. Maar ik geloof niet in statische, existentiele alteriteit; met andere woorden, ik geloof niet dat verschillen a priori onoverbrugbaar zijn. Alteriteit is situationeel, niet absoluut. In de ontmoeting met de Ander zie ik in de eerste plaats een individu, met een uniek verhaal - ik probeer mijn vooroordelen over de groep waartoe de Ander behoort niet al te zeer mijn interpretatie van zijn verhaal te laten beinvloeden, al slaag ik daar niet altijd even goed in. Gezien dat uitgangspunt ben ik, geloof ik, een humanist. Verschillen zijn menselijk, en soms zijn ze heel groot en lijken ze onoverbrugbaar - maar verschillen zijn geen natuurwetten, zijn niet absoluut. Jij bent niet zus of zo, omdat je Nederlander bent, omdat je man/vrouw bent, omdat je westerling bent. Wie jou zo zou wegverklaren, reduceert jou tot de categorieen waartoe je behoort, en ontneemt jou je individuele uniciteit. Dat maakt dat discoursen van differentiatie, zoals hierboven beschreven, dehumaniserend ('ontmenselijkend' ) werken. Dat maakt ze tot in essentie gewelddadige structuren.

Religie is vaak gewelddadig, maar dat wisten we al.

God zucht nog eens diep.